در حالی خبر حراج میراث سه هزار ساله لرستان در لندن بر روی خبرگزاری میراث فرهنگی قرار گرفته است که به نظر می رسد با استمرار روند غارت اشیا تاریخی لرستان دیگر چیزی از آثار مفرغی این استان باقی نخواهد ماند.
نمونه اشیا کشف شده از غار کلماکره- آثاری که از گنجینه ای بزرگ به جا ماند
به گزارش خبرنمه ملّی ایرانیان از مهر، بشر در هزاره پنجم ق.م. توانست به تکنیک ذوب سنگ مس دست یابد و انقلابی در صنعت فلزکاری ایجاد کند که نتیجه منطقی این تحول، تنوع زیاد اشیاء فلزی بود.
این تکنیک جدید نتایج مثبت دیگری را هم در فرهنگ و تمدن بشری به بار آورده بود، انسان هزاره سوم ق.م. توانست با آمیختن مس و فلزات دیگری همچون قلع، آلیاژی به نام مفرغ به وجود آورد.
به کارگیری این آلیاژ در صنعت فلزکاری که همزمان با تحولات دیگری نظیر پیدایش خط، پیدایش سیستم تجارت و شهرنشینی بوده، عصر مفرغ را نزد باستان شناسان از اهمیت خاصی برخوردار کرده است.
مفرغ، زیباترین مکتب فلزکاری
عصر مفرغ، یکی از شاخص ترین دوران های فرهنگ بشری به شمار می رود و شاهد زیباترین و عجیب ترین آثار در این دوره زمانی چند هزار ساله در میان ملل مختلف هستیم.
ابزار و سلاح های مفرغی از هزاره سوم ق.م. به بعد در درون گورهای سنگی دفن شده اند، لیکن پرکارترین مفرغ هایی که منحصر به فرد است از غرب ایران و در خطه لرستان پیدا شده و در حقیقت زیباترین مکتب فلزکاری را می توان در لرستان مشاهده کرد. مفرغ های لرستان در دوره ای زمانی از حدود ۲۶۰۰ تا ۷۰۰ ق.م. ساخته شده اند.
ورود مفرغ لرستان به بازار اشیاء عتیقه
برای نخستین بار در دهه ۱۹۲۰ و از طریق سوداگران اشیاء عتیقه و در بازارهای شهر هرسین و کرمانشاه و متعاقب آن در تهران، مفرغ لرستان وارد بازار اشیاء عتیقه شد و به جهانیان معرفی شد و اکنون در بسیاری از موزه های جهان مجموعه ای از این آثار وجود دارد.
مفرغ لرستان، محصول هنر قومی کوهستانی است که هنری آمیخته به چابکی و چیره دستی با الهام از طبیعت اطرافشان داشته اند. نیروی تخیل این هنرمندان باستانی در روش کارشان اعجاب انگیز بوده که در انعکاس آن بر روی آثار مفرغی به وضوح نمایان است.
نقش هایی که ما در اشیاء مفرغی لرستان مشاهده می کنیم، نتیجه اعتقادات مردمی است که این تصاویر جادویی را خلق کرده اند. زبان این هنر، زبانی رمزی و نمادین است؛ زبانی پر رمز و راز، پرکنایه و این خود یکی از اصیل ترین خصیصه این گونه از اشیاء مفرغی است.
نگاهی به آثار مفرغی لرستان
مفرغ لرستان که به همین اسم تسمیه شده، قبل از شمشیرها و زینت آلات و دهنه اسب با نقشهای زیبای حیوانات، گاهی با نوشته های میخی که به طور دقیق و صحیح تاریخ گذاری شده، منقوش و محکوک است.
مفرغهای لرستان تنها یک آثار هنری ساده نیستند بلکه گنجینه بزرگ و گرانبهایی هستند که در وجود هر کدام از آنها دنیایی از افکار، عقاید، باورها، صنعت، هنر، شیوه های زندگی و افکار و اعتقادات اجتماعی و فرهنگی، دینی و غیره نهفته است.
اشیاء مفرغی به دست آمده از لرستان عبارتند از سلاحهای حمله ای و دفاعی، خنجر، شمشیر، گرز، سپر، تبر و نوک پیکان، قطعات و ساز و برگ اسبان، لگامهای معمولی، دهنه های تعلیم و لگامهای تشریفاتی، آویزها، زنگوله ها و زنگها، اجزاء ارابه ها و فلزکوبی یراقها.
جواهرات مردان و زنان نیز از جمله گردنبند، آویز، انگشتر، گوشواره، سنجاق گیسو، بازوبند، دگمه، آئینه، ادوات آرایش و …در میان این اشیا دیده می شود.
علاوه بر ظروف گوناگون و همچنین مجسمه های ایزدان و انسان در میان مفرغهای لرستان انواعی از ابزارآلات کار مربوط به زندگی در خانه، مهرها، گردونه ها، مجسمه اسب و مانند اینها در گورها پیدا شده است.
مفرغ، هنر بومی مردم لرستان
علاوه بر این اشیاء مفرغی معروف به نام لرستان احتمالاً به دورانهای مختلف تعلق دارند. بیشتر برنزهایی که از نوع برنز لرستان است مانند بت ها و بزهای کوهی و تبرهایی که دسته هایشان با برآمدگی هایی مانند میخ تزئین شده و خنجرهایی که دسته هایشان با چوب یا استخوان مزین شده یا به نیم دایره منتهی شده و دهنه های اسب، ظروف نوک دار و دسته دار بین ۱۲۰۰ تا ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد قرار می گیرند.
بعضی از آنها مانند قلابهای کمر و جامهای استوانه ای شکل برنزی متعلق به حدود ۱۰۰۰ تا ۷۵۰ سال پیش از میلاد است. شباهت فوق العاده ای بین این اشیاء و اشیا متعلق به کشورهای دیگری که هیتی ها بر آنها تسلط داشته اند وجود دارد و به این دلیل ما می توانیم تاریخ آنها را تا اواخر هزاره دوم پیش از میلاد یا قرون اول هزارة اول پیش از میلاد بالا ببریم .
تا کنون مشخص نشده که اشیاء مفرغی لرستان را چه کسانی ساخته است، ولی از کاوشهای محوطه “سرخ دم” کوهدشت در لرستان چنین بر می آید که سازندگان این اشیاء، احتمالاً تحت حمایت قشری ممتاز از سوارکاران جنگجو بوده اند که ثروتشان از راه پرورش و تجارت اسب فراهم می شده است
ولی اثبات اینکه این مردمان از چه گروه نژادی مشخصی بوده اند، بسیار دشوار است و کوشش در راه اثبات اینکه یک گروه نژادی، با یک قلمرو پادشاهی، خواه قوم کاسی یا قوم سیمری یا هر قوم و قبیله دیگری که عهده دار و اجرا کننده انواع مفرغینه ها بوده اند، محکوم به شکست است و به نظر می رسد ساخت مفرغ محصول هنر بومی این مناطق است که طی فرمانروایی اقوام مختلف در این منطقه، کماکان تولید می شده است.
میراث غارت شده لرستان در موزه لور!
با این تفاسیر مفرغ لرستان با وجود قدمت و زیبایی بی نظیر مورد هجوم کاوشگران غیرمجاز قرار گرفت و در میان بی توجهی متولیان بخش زیادی این مفرغ ها به خارج کشور منتقل شد به طوریکه در برخی از موزه های مهم دنیا از جمله موزه لور بخشی به مفرغ های لرستان اختصاص داده شده است.
در منطقه لرستان، کاوشگران غیرمجاز در اثر حفاری های بی رویه زیانهای جبران ناپذیری به بارآورده اند و به سبب آن باستان شناسان را با دشواری های بسیاری از جمله تعیین قدمت و تعیین مکان به دست آمدن اشیاء مفرغی مواجه کرده اند.
مسئله ای که هم اکنون نیز در بیشتر محوطه های باستانی لرستان قابل مشاهده است تخریب و غارت به عنوان ویژگی عموم محوطه های باستانی لرستان است که ضعف نهادهای متولی را نشان می دهد.
حراج چهار اثر مفرغی لرستان در حراجی لندن!
پراکندگی و ازهم گسیختگی نسبی مشهود در امر مطالعه و بررسی مفرغ های لرستان معلول دو عامل است که اولین عامل در این زمینه به حفاری های غیرمجاز برمی گردد که عامل عدم شناخت صحیح از این آثار شده است.
دومین مانع در زمینه مطالعه و بررسی مفرغ های لرستان موضوع پراکندگی آثار در مجموعه های خصوصی و موزه های سراسر جهان است که موجب عدم دسترسی و عدم مطابقت صحیح با یکدیگر شده است.
نمونه این موضوع را می توان در اعلامیه اخیر حراجی کریستی برای فروش ۴ اثر مفرغی لرستان که متعلق به هزاره اول پیش از میلاد هستند مشاهده کرد. این حراجی قرار است در ۷ دسامبر ۲۰۱۱ مصادف با ۱۶ آذرماه سالجاری این اشیا مفرغی را برای فروش به حراج می‌گذارد. قیمت پایه این آثار باستانی ۳ هزار دلار تعیین شده‌است.
خانواده سوئیسی مالک اشیا مفرغی لرستان!
در توضیحات مربوط به تقسیم‌بندی اشیای ایرانی عرضه شده در حراجی کریستی آمده‌است ۴ اثر مفرغی که تاریخ تقریبی آن اوایل هزاره اول پیش ازمیلاد تعیین شده، تحت عنوان “صاحب حیوانات” عرضه می‌شود.
این چهاراثر شامل یک جفت هیولا با بال‌هایی به طور نامنظم رشد یافته است و هرکدام گرداگرد یک لبه مدور کوزه‌ای میان‌تهی قرار گرفته‌اند. همچنین مجسمه‌ای از یک بز کوهی دو سر، متعلق به املش با شاخهای بزرگ منحنی و نیز مجسمه‌ای از یک مرد ایرانی که کلاهی بر سر و جامهای بلند تا روی پاهایش پایین آمده دربر دارد و دسته شمشیری را نیز که در کمر دارد نگاه داشته‌است.
این اثر از جنس مفرغ و از نظر رده‌بندی آثار در ردیف آثار و هنرهای باستانی و متعلق به هزاره اول پیش ازمیلاد از استان لرستان و کشور ایران، جای گرفته است که مالک کنونی آن خانواده‌ای در سوییس هستند.
همچنین در این اطلاعیه قید شده است که این آثار همگی تا پیش از سال ۱۹۷۴ به کشور ایالات متحده آمریکا برده شده‌اند.
تندیس های مفرغی حراج شده از شاخص ترین آثار لرستان
یک کارشناس ارشد باستان شناسی در این رابطه اظهار داشت: دو اثر از ۴ شی مذکور در این حراجی، که از شاخص ترین گونه های مفرغ لرستان هستند تندیس های مفرغی بزهای کوهی هستند.
مهدی رضایی ادامه داد: در این تندیس ها یک جفت بزکوهی که بر روی دوپا ایستاده اند نمایان است که در یکی از این تندیس ها، بر پشت هر بز کوهی، حیوان درنده شیرمانندی قرارگرفته است که در حالت حمله به گردن بزهای کوهی هستند.
وی با بیان اینکه این تندیس ها بر روی یک تکه لوله که از ورقه فلزی ساخته شده نصب گردیده اند، افزود: نقش این بزها که اندامی کشیده و باریک با شاخهای بلند و دم تاب خورده دارند، یک دسته شاخص را در میان بت های مفرغی لرستان تشکیل می دهد که معمولاً مربوط به دوره زمانی اواخر هزاره دوم ق.م. تا اوایل هزاره اول ق.م. هستند.
مفرغ؛ فصل شگفتی آفرین هنر لرستانیها
این کارشناس ارشد باستان شناسی با تاکید بر اینکه در هیچ یک از دوره های هنری ایران و نیز در تمام گنجینه هنر آسیایی هیچ فصلی مانند هنر مفرغ کاری لرستان شگفتی نیافریده است، عنوان کرد: تاکید صاحب نظران و کارشناسان دنیای هنر بر ظرافت هنرمندانه این دست آفریده های بی نظیر مکشوفه از لرستان جایگاه علمی سازندگان را نشان داده و معرف چیره دستی هنرمندان قدرتمند و سیر تحولات هنری این سرزمین است.
رضایی عنوان کرد: ادامه هنر مفرغ لرستان را می توان در گنجینه غار کلماکره که ۹۰ درصد اشیاء آن نقره ای هستند و از چند کشف بزرگ باستان شناسی جهان است، مشاهده کرد که در هنر فلزکاری هخامنشی و بعد از آن نیز نفوذ می کند.
وی افزود: مفرغهای لرستان، اکثرا در قبرستان های باستانی این ناحیه به دست آمده اند ولی متاسفانه تاکنون هیچگاه توجه بایسته و شایسته ای در معرفی و حفاظت از این گورستان های حاوی این گنجینه های عظیم بشری نشده است.
حجم تخریب محوطه های باستانی لرستان بسیار شدید است
این کارشناس ارشد باستان شناسی تصریح کرد: از طرفی افزایش شدید جمعیت و توسعه و کشت مکانیزه کشاورزی زنگ خطر بزرگی را در نابودی مناطق باستانی در سراسر این ناحیه به صدا درآورده است.
رضایی یادآور شد: متاسفانه حجم تخریب محوطه های باستانی لرستان و به خصوص گورستان های باستانی حاوی مفرغ های لرستان به قدری سریع و شدید است که اگر بیش از این غفلت کنیم، این آثار به زودی سرنوشتی مشابه آثار عرضه شده در حراج کریستی خواهند.
وی تصریح کرد: ضروری است از همه جهات در مطالعه، حفظ، نگهداری و معرفی مفرغ لرستان اهتمام ویژه ای داشته باشیم و از میراث گرانبهایی که در اختیار ماست به نحوی شایسته حفاظت کنیم.
