سناريو های متفاوت در پايانِ نشست آژانس بين المللی انرژی اتمی من رويائي دارم I have a dream * مصاحبه شروين احمدي و مهرداد ناظري گنجینه ی کتابهای هیتلر در کتابخانه ی کنگره ی [ملی ـ مترجم] آمریکا زویا پیرزاد: هنوز عادت نکرده ایم ما!
دکتر محسن حافظیان گروه ایرانشناسی، دانشکدۀ پژوهش های ادیان، دانشگاه کنکوردیا- کانادا
کتاب «زبان باز، پژوهشی در بارهیِ زبان و مدرنیت» نوشتۀ پژوهشگر نام آشنای ایرانی آقای داریوش آشوری است که نشرِمرکزهمین امسال در تهران به چاپ رسانده است. این کتاب بسیار خواندنی است و برانگیزاننده؛ خواندنیست چرا که برخی از رایج ترین کج فهمی ها از مقولۀ زبان را با نثر بسیار شیوایی بر آفتاب انداخته است و برانگیزاننده است چرا که به مانند بیشینۀ نوشتههای ایشان از زبان، این شاکلۀ بنیادین هویت فردی و ملی، گفته به میان آمده است. در آن چه در پی میآید، به نکاتی چند از درونمایۀ این کتاب میپردازم، هم برای ادای دین به آنانی که آموزگارم بودهاند وهم به پاسداشت زبانی که دل در گرو آن داریم.
1. سامانۀ زبان زبان سامانه ایست اجتماعی و پویا که هم ریشه در تجربه های تاریخی و فرهنگی گویندگانش دارد و هم دریافتهای برآمده از این تجربه ها را سامان می بخشد و در داد و ستدهای انسانی در دسترس همگان می گذارد. به مانند هر سامانه ای، بر کارکرد و دگرگونی های تدریجی زبان بایسته ها و نابایسته هایی چیرگی دارند که کشف و دریافت و آموختنشان را نزد دستور نویسان، واژه شناسان، آواشناسان و ...می شود سراغ گرفت. از سویی، بر مبنای همین دانسته هاست که می توان آگاهانه این یا آن فرآوردۀ زبانی را پذیرفت، ساخت یا کنار گذاشت و از دیگر سو، این ناخودآگاه اجتماعی زبانی است که برآمد و ماندگاری و یا حذف فرآورده ای از فرآورده های زبانی را در درازای زمان باعث است. آرایش و پیرایش داده های زبانی تنها و تنها در درون امکانات و بایسته و نبایسته های سامانۀ یادشده شدنی است و با پذیرش آنها در زندگی هرروزه و یا در زمینه های تخصصی ماندگار. آن «تولید مکانیکی واژگان» که نویسنده به تکرار می گوید، هیچ گونه خویشاوندی با نگاه زبانشناسانه به زبان ندارد.
اندیشه ای که نویسنده در سراسر کتاب دربارۀ پیوند «انسانِ مدرن» و «زبان» به قلم می آورد، از دو سو نارواست. از سویی، پای در گلِ میراث قرن 18 باختریان، زبان را هم به مانند طبیعت میدان تاخت و تاز انسان «مدرن» می بیند و می خواهد:
اندیشه ای که نویسنده در سراسر کتاب دربارۀ پیوند «انسانِ مدرن» و «زبان» به قلم می آورد، از دو سو نارواست. از سویی، پای در گلِ میراث قرن 18 باختریان، زبان را هم به مانند طبیعت میدان تاخت و تاز انسان «مدرن» می بیند و می خواهد:
«کاری که ذهنیت مدرن با زبان کرده است می توان بنا کردن یک شاهراه زبانی نامید. شاهراه های مدرن همه ی راه بندهای طبیعی را از سر راه بر می دارند و زمین را هموار و آسفالت می کنند تا رانندگان بتوانند از سر راست ترین مسیر با بیشترین سرعت به سوی سر منزلی که می خواهند روانه شوند. شاهراه در مسیر خود اگر به رودخانه و دره بربخورد روی آن پل می زند؛ اگر به کوه بربخورد زیر آن تونل می زند؛ اگر به جنگل بر بخورد آن را می برد؛ یا آن را دور می زند و از کنارشان می گذرد.»1
آرزوی این که دست این «ذهنیتِ مدرن» را از زبان طبیعی کوتاه خواهیم، تا با زبان همانی نکند که با محیط زیست، در پی خراشیدن ها، تراشیدن ها و بریدن ها، در این سده های «مدرن» کرده است، آرزویی انسانیست.2 از دیگر سو، زبان نه در زایشش، نه در بالیدنش و نه در کاربری اش پدیده ای بیرون از انسان و از ذهنش نیست. فهم انسانی در درون سامانه ای زبانی جوانه می زند، می بالد، شکل می گیرد و به زبان می آید.3 فروکاهیدن زبان به دستگاهی که تنها به کار واژگان چسبانی به مفاهیم می آید، برآیند همان دید مکانیکی است که از توضیح ساده ترین نمودهای سامانۀ زبان وامی ماند.
2. زبان طبیعی و زبان «علمی» همچنان که از نام کتاب برمی آید و به تکرار، و به صد زبان، در درون کتاب هم خوانده می شود، نویسندۀ کتاب به گسستی ژرف میان دو بستر زبانی زبان طبیعی و «زبان علمی» باورمند است. این کژبینی آشکارا بر زمینه های نظری و پیش فرضهای نادرستی استوار است که به آن می پردازم:
ا. زبان در سامانۀ خویش از لایه های گوناگونی شکل گرفته است که در ساز و کار آن عهده دار نقش های گوناگونی در پیوند با یکدیگرند. در سراسر کتاب هرگاه که نویسنده از «زبان علمی» گفته است نمونه از واژه ها آورده است. اگر ایشان می توانستند دستکاریِ «زبان علوم و فنون مدرن» را که «زبانی ست، یا بهتر است بگوییم، زبانمایه ایست که انسان در آن مانع های طبیعی زبان و محدودیت های آن را از میان بر می دارد یا آن ها را دور می زند و...»
2. زبان طبیعی و زبان «علمی» همچنان که از نام کتاب برمی آید و به تکرار، و به صد زبان، در درون کتاب هم خوانده می شود، نویسندۀ کتاب به گسستی ژرف میان دو بستر زبانی زبان طبیعی و «زبان علمی» باورمند است. این کژبینی آشکارا بر زمینه های نظری و پیش فرضهای نادرستی استوار است که به آن می پردازم:
ا. زبان در سامانۀ خویش از لایه های گوناگونی شکل گرفته است که در ساز و کار آن عهده دار نقش های گوناگونی در پیوند با یکدیگرند. در سراسر کتاب هرگاه که نویسنده از «زبان علمی» گفته است نمونه از واژه ها آورده است. اگر ایشان می توانستند دستکاریِ «زبان علوم و فنون مدرن» را که «زبانی ست، یا بهتر است بگوییم، زبانمایه ایست که انسان در آن مانع های طبیعی زبان و محدودیت های آن را از میان بر می دارد یا آن ها را دور می زند و...»
4 در دیگر لایه های زبانی چون گزاره ها، آواها و... هم نشان می دادند، کار به فرجام می رسید و گره بر زبان طاعنان فرو بسته می شد.
ب. پیش فرض وجود زبانی به نام «زبان علمی» از بیخ و بن نادرست است و تبیین ناپذیر. آن چه را که ایشان «زبان علمی» می خوانند، در واقع، گروهی از واژه های ساده و ترکیبیِ فنی و تخصصی اند که برای نامیدن مفاهیم و پدیده های حوزه های دانش بشری برساخته شده اند و یا از دیگر زبانها به وام گرفته شده اند. در تاریخ انسانی ساختن واژه های نو برای مفاهیم و تجربیات تازه در درون و بر پایۀ داده های زبان طبیعی جاری پدیده ای نو نیست. واژگان تخصصی هر حوزۀ علمی (ستاره شناسی، فلز شناسی،...) هم بنا به نزدیکی یا دوری به زندگی روزمره وارد زبان طبیعی گویندگانش شده اند یا در حاشیه مانده اند. زبان طبیعی بستری است که بر آن واژگان و گفتار تخصصی پدید می آیند و می بالند؛ پیچیده ترین فرمولهای ریاضیات نیز به زبان طبیعی فهم می شوند و به گفته می آیند. نا گفته نگذارم که وجود عبارت نادرست «واژۀ دانشورانه» (mot savant) در واژگان نامه ها به جای عبارت هایی چون «واژۀ فنی» (mot technique) و «واژۀ حرفه ای» (jargon) خطایی آشکار است و رنگ و بوی فرادست خواهی فرهنگی سیاست گزاران فرآورده هایی مهم و تاثیرگذار از این دست است. گفتن بدین سیاق از «زبان علمی» پی آمدهای دیگری هم دارد.
ج. گفتن از «زبان علمی» برای اشاره به محتوای گفتار یا نوشتاری، در زبانی طبیعی، دریافتنی و پذیرفتنی است. گزافه گویی آنجاست که نویسنده از «شاًن علمی» واژۀ یونانی Dermo- می گوید.5 از سویی، با چنین گفتی نویسنده به ماهیتی در این واژه، و در دیگر واژه های «علمی»، اشاره می کند که گویی در درون ناپیدای آن لانه کرده است. این همان باور ناسالمی است که نویسنده در سراسر کتاب، با عبارت هایی چون « دو زبان کهن مادر علم و فرهنگ اروپایی، یعنی یونانی و لاتینی،...»6 و «... زبان های مادر اندیشه و علوم و تکنولوژی مدرن...»7 می پراکند و از ریشه با نظریۀ قراردادی بودن داده های زبانی در تناقض است. از دیگر سو، اگر نویسنده مرادش از علمی بودن این دست واژه ها، کاربردشان در درون حوزه های تخصصی است که می بایستی بپذیرد که واژه هایی چون »داء» عربی در «داءالاسد»، «داء الثعلب»، «داء الخنازیر» و «میز» فارسی در «میزاب»، «میزک»، «میزراه» و «میزش» را هم واژه های علمی بداند که با دریافتهای ایشان البته بعید می دانم چرا که این واژه ها از زبانی اند که، به زعم نویسنده، به «...زبان های پیشرو اندیشه و علم مدرن، یعنی انگلیسی و فرانسه و آلمانی...»8 تعلق ندارند.
د. باید از نویسندۀ کتاب « زبان باز» پرسید که این کتاب را به «زبان علمی» نوشته است یا به زبان طبیعی. اگر به زبان نخست نوشته است که باید بدانیم که آیا علمی بودن آن را باید در حوزۀ مورد گفتگو و محتوایش جستجو کنیم یا در بکارگیری پاره هایی از «زبان های پیشرو» در واژه های برساختۀ ایشان چون «ناسیستمانه» و «مدرنگری». اگر هم می پذیرند که کتاب را به «زبان طبیعی» نوشته اند به معنایی که برای آن برشمرده اند؛ «... «زبان طبیعی» چیزی جز همان زبان آشنا و عادی نیست که در هر حوزه ای بی اندیشه و زحمت به کار می رود»9، خوانندۀ مکتوب ایشان را جز تسلیم و رضا کو چاره ای.
3. سامانۀ واژه سازی زبان نویسنده با نوشتن « با پیدایش زبان های باز دست انسان برای دستکاری در زبان گشوده می شود»،10 « زبانمایه ی علمی و فنی و نظری، [...] نیازمند دستگاه واژگانی آزاد از محدودیت های زبان طبیعی و ادبی ست»11 و « به عبارت دیگر، زبان علمی یک منطقۀ «آزاد زبانی» در اندرون زبان طبیعی پدید می آورد که از پیروی از حکم های دستوری و معنایی زبان طبیعی آزاد است و از حکم های خود – که مکانیکی به کار بسته می شود- پی روی می کند ؛ یعنی کاربرد یکدست و بدون استثنای آن حکم ها.»،12 چشم بر سامانمندبودن زبان بسته و محدودیتهایی چون محدودیتهای ساختاری و معنایی ناشی از آن را هم از یاد برده است. به چند نکته در این زمینه اشاره می کنم:
ا. نمونه های برآمد محدودیتهای یاد شده در ساختن واژه ها بسیارند. برای نمونه میتوان از وند لاتینی ablilis از زبان لاتین که تنها به فعلهای هایِ گذرایِ زبان فرانسه که به er و ir ختم می شوند، در گونه های ableو ible ، افزوده می گردد گفت و از وند ure، که تنها به فعلهایی در زبان فرانسه افزوده می شود که به کاری محسوس اشاره دارند (Casser → Cassure (شکستن)) و، در نتیجه، نمی توان آن را به فعلی مانند Concevoir (درک کردن،...) افزود. بر همین سیاق، هیچ سوادداری وند «ناک» را به واژۀ «جالب» نمی چسباند و نمی گوید که «کتاب جالبناکِ زبان باز».
ب. نظریۀ «واژه سازی مکانیکیِ» نویسندۀ کتاب بر این توهم استوار است که شماری واژۀ پایه پیشوند و پسوند تک معنایی وجود دارد و هرکس می تواند مکانیک وار این ها را به هم بچسباند و واژۀ جدیدی با معنایی «سرراست» برای مفاهیم جدید بسازد. در کتاب می خوانیم « پیشوندهای وام گرفته از یونانی و لاتینی آن چنان از آن سرمایه ی واژگانی این زبان شده است که به آسانی هر کسی می تواند آن ها را بر سر هر واژه ای از هر سرچشمه ی زبانی که آمده باشد بنشاند.»
ب. پیش فرض وجود زبانی به نام «زبان علمی» از بیخ و بن نادرست است و تبیین ناپذیر. آن چه را که ایشان «زبان علمی» می خوانند، در واقع، گروهی از واژه های ساده و ترکیبیِ فنی و تخصصی اند که برای نامیدن مفاهیم و پدیده های حوزه های دانش بشری برساخته شده اند و یا از دیگر زبانها به وام گرفته شده اند. در تاریخ انسانی ساختن واژه های نو برای مفاهیم و تجربیات تازه در درون و بر پایۀ داده های زبان طبیعی جاری پدیده ای نو نیست. واژگان تخصصی هر حوزۀ علمی (ستاره شناسی، فلز شناسی،...) هم بنا به نزدیکی یا دوری به زندگی روزمره وارد زبان طبیعی گویندگانش شده اند یا در حاشیه مانده اند. زبان طبیعی بستری است که بر آن واژگان و گفتار تخصصی پدید می آیند و می بالند؛ پیچیده ترین فرمولهای ریاضیات نیز به زبان طبیعی فهم می شوند و به گفته می آیند. نا گفته نگذارم که وجود عبارت نادرست «واژۀ دانشورانه» (mot savant) در واژگان نامه ها به جای عبارت هایی چون «واژۀ فنی» (mot technique) و «واژۀ حرفه ای» (jargon) خطایی آشکار است و رنگ و بوی فرادست خواهی فرهنگی سیاست گزاران فرآورده هایی مهم و تاثیرگذار از این دست است. گفتن بدین سیاق از «زبان علمی» پی آمدهای دیگری هم دارد.
ج. گفتن از «زبان علمی» برای اشاره به محتوای گفتار یا نوشتاری، در زبانی طبیعی، دریافتنی و پذیرفتنی است. گزافه گویی آنجاست که نویسنده از «شاًن علمی» واژۀ یونانی Dermo- می گوید.5 از سویی، با چنین گفتی نویسنده به ماهیتی در این واژه، و در دیگر واژه های «علمی»، اشاره می کند که گویی در درون ناپیدای آن لانه کرده است. این همان باور ناسالمی است که نویسنده در سراسر کتاب، با عبارت هایی چون « دو زبان کهن مادر علم و فرهنگ اروپایی، یعنی یونانی و لاتینی،...»6 و «... زبان های مادر اندیشه و علوم و تکنولوژی مدرن...»7 می پراکند و از ریشه با نظریۀ قراردادی بودن داده های زبانی در تناقض است. از دیگر سو، اگر نویسنده مرادش از علمی بودن این دست واژه ها، کاربردشان در درون حوزه های تخصصی است که می بایستی بپذیرد که واژه هایی چون »داء» عربی در «داءالاسد»، «داء الثعلب»، «داء الخنازیر» و «میز» فارسی در «میزاب»، «میزک»، «میزراه» و «میزش» را هم واژه های علمی بداند که با دریافتهای ایشان البته بعید می دانم چرا که این واژه ها از زبانی اند که، به زعم نویسنده، به «...زبان های پیشرو اندیشه و علم مدرن، یعنی انگلیسی و فرانسه و آلمانی...»8 تعلق ندارند.
د. باید از نویسندۀ کتاب « زبان باز» پرسید که این کتاب را به «زبان علمی» نوشته است یا به زبان طبیعی. اگر به زبان نخست نوشته است که باید بدانیم که آیا علمی بودن آن را باید در حوزۀ مورد گفتگو و محتوایش جستجو کنیم یا در بکارگیری پاره هایی از «زبان های پیشرو» در واژه های برساختۀ ایشان چون «ناسیستمانه» و «مدرنگری». اگر هم می پذیرند که کتاب را به «زبان طبیعی» نوشته اند به معنایی که برای آن برشمرده اند؛ «... «زبان طبیعی» چیزی جز همان زبان آشنا و عادی نیست که در هر حوزه ای بی اندیشه و زحمت به کار می رود»9، خوانندۀ مکتوب ایشان را جز تسلیم و رضا کو چاره ای.
3. سامانۀ واژه سازی زبان نویسنده با نوشتن « با پیدایش زبان های باز دست انسان برای دستکاری در زبان گشوده می شود»،10 « زبانمایه ی علمی و فنی و نظری، [...] نیازمند دستگاه واژگانی آزاد از محدودیت های زبان طبیعی و ادبی ست»11 و « به عبارت دیگر، زبان علمی یک منطقۀ «آزاد زبانی» در اندرون زبان طبیعی پدید می آورد که از پیروی از حکم های دستوری و معنایی زبان طبیعی آزاد است و از حکم های خود – که مکانیکی به کار بسته می شود- پی روی می کند ؛ یعنی کاربرد یکدست و بدون استثنای آن حکم ها.»،12 چشم بر سامانمندبودن زبان بسته و محدودیتهایی چون محدودیتهای ساختاری و معنایی ناشی از آن را هم از یاد برده است. به چند نکته در این زمینه اشاره می کنم:
ا. نمونه های برآمد محدودیتهای یاد شده در ساختن واژه ها بسیارند. برای نمونه میتوان از وند لاتینی ablilis از زبان لاتین که تنها به فعلهای هایِ گذرایِ زبان فرانسه که به er و ir ختم می شوند، در گونه های ableو ible ، افزوده می گردد گفت و از وند ure، که تنها به فعلهایی در زبان فرانسه افزوده می شود که به کاری محسوس اشاره دارند (Casser → Cassure (شکستن)) و، در نتیجه، نمی توان آن را به فعلی مانند Concevoir (درک کردن،...) افزود. بر همین سیاق، هیچ سوادداری وند «ناک» را به واژۀ «جالب» نمی چسباند و نمی گوید که «کتاب جالبناکِ زبان باز».
ب. نظریۀ «واژه سازی مکانیکیِ» نویسندۀ کتاب بر این توهم استوار است که شماری واژۀ پایه پیشوند و پسوند تک معنایی وجود دارد و هرکس می تواند مکانیک وار این ها را به هم بچسباند و واژۀ جدیدی با معنایی «سرراست» برای مفاهیم جدید بسازد. در کتاب می خوانیم « پیشوندهای وام گرفته از یونانی و لاتینی آن چنان از آن سرمایه ی واژگانی این زبان شده است که به آسانی هر کسی می تواند آن ها را بر سر هر واژه ای از هر سرچشمه ی زبانی که آمده باشد بنشاند.»
13 در این سطح گفتار اصلاً نیازی نیست که از بار معنایی انضمامی واژه ها و تاًثیر متن بر برآمد معنا و پیوندهای معنایی سازه های شاکلۀ واژۀ مرکب بگویم. با اراده ای معطوف به راستی ایشان هم می توانند در واژگان نامه های در دسترسشان ببینند که واژه های «علمی» ایشان هم می توانند به دام چند معنایی در آیند؛ astrolabe با دو معنی، astronomique با سه معنی و atome با سه معنی در «فرهنگ کوچک روبر» آمده اند. فراتر از آن وندهای اشتقاقی هستند که بیش از یک معنا دارند. برای نمونه، وند یونانی تبار ana در واژه ها فرانسوی که در پی می آید به ترتیب دارای معناهای «از پایین به بالا»، «در پشت»، «درحاشیه» و «نو» می باشد:
anachorète و anaglyphe و anaphylaxie و anabaptiste. وندهای یونانی (cata) cat و وندهای لاتینی dé (dés) و dis هم نمونه های دیگری از وندهای چند معنای یاد شده اند.
ج. واژه های موجود یک زبان، همۀ واژه های ممکنی نیست که در سازوکار سامانۀ زبان می توانسته اند پدید آیند؛ واژه های Acception و Aspiration و Nomination و به ترتیب بر مبنای واژه های لاتین Acceptio و Aspiratio وNominatio در روند واژه سازی زبان فرانسه ساخته شده اند و واژه های همگن دیگری چون Effectio و Offentio و Scriptio تا امروز از این روند اشتقاقی برکنار مانده اند. همۀ زبانهای طبیعی توان بهره وری از امکانات به کار گرفته نشده شان را در واژه سازی دارند. با توجه به پیوند تنگاتنگ زبان و اندیشه، هر واژه و پدیده ای که از زبان و فرهنگ بیگانه فهم شود و به اندیشه آید می تواند به زبان ملتی دیگر برگردان شود و یا توضیح داده شود و اگر نیازش باشد به آفرینش واژگانی نو در همان زبان بیانجامد. زمزمۀ « میدان تنگ زبانهای طبیعی»14 زمزمۀ ناخجستۀ اندیشه ایست که زبان خودی را فرودست می بیند و می خواهد.
د. در داده های زبانی همۀ زبانها، از جمله واژگان، شمار اندکی از سازه های استثنایی هم وجود دارند. برای نمونه، می توان از واژۀ Futurible (شدنی در آینده) گفت که از واژۀ لاتینی Futur (آینده) و وند ible ( شدنی) ترکیب شده است و این در حالی است که وند لاتینی ible تنها به بن فعلی افزوده می گردد. این استثناها، که در زبان فارسی هم هست و نویسندۀ کتاب به چند نمونه از آنها اشاره کرده است (ص. 29)، نه دلیلی بر ناکارآمدی زبانهای طبیعی اند و نه حجتی بر فرا و فرودست بودن این یا آن زبان.
ه. نوشته اند که زبان های انگلیسی و فرانسوی «با بهره گیری از سرچشمۀ زبان های کلاسیک» شش معادل برای پیشوند «هم» فارسی دارند. پیشوندهای ششگانۀ را هم نوشته اند: co،con ، com و sym، syn ، syl . نخست اینکه وند cor را از قلم انداخته اند. سپس این که ایشان باید بدانند که این وندها گونه های دو وندپایه اند (co و sy) که بنا به متن آوا-نوشتاری نویسه هایی به خود می گیرند، به همانگونه که «گی» در واژۀ «خانگی» گونه ای از وندپایۀ «ی» است. سوم آن که همیشه این وندها به معنی «هم» نیستند؛ sy در واژه های synarchie و synclinal و co در واژه های coefficient و cofacteur به ترتیب به معنی «باهم»، «دارای»، «شمار، درصد» و «شریک» می باشند.
پشتِ صحنۀ نمایش شعبدۀ زبان مدرنی که نویسندۀ کتاب سخت شیفته اش شده است، همین قوانین وزن و رنگ و جابجایی زندگی هرروزۀ زبان جاری است.
4. زبان و «مدرنیت» در چند و چون «مدرنیت» و پیوندش با «زبان باز» نویسنده با گشاده دستی و کرنشی از سر ارادت مکرر اشاره به زبان و فرهنگ یونانی-لاتینی دارد؛ « به کار گرفتن سرمایه ی واژگانی زبان های کلاسیک به صورت اصلی یا با بهره گیری از تکنیک های توسعه ی واژگان سبب شده است که زبان های مادر اندیشه و علوم و تکنولوژی مدرن از توانایی بی مانندی برخوردار شوند و زبان های دیگر را نیز بارور کنند.»،15 « زبان یونانی حامل میراث پرارج و خیره کننده ی علم و فلسفه و فرهنگ یونان باستان، و لاتینی زبان نوشتاری کلیسا و علم و فرهنگ اروپای غربی از روزگار باستان تا سده ی هجدهم بود.»16 و... باید از نویسندۀ کتاب باز هم پرسید که آنچه از زبان یونانی یا لاتینی زبان «علمی» ساخته است چیست؟ اگر این زبانها در ماهیت و ذات خویش چیزی از «علمی» بودن دارد چگونه می تواند حامل اندیشه های کلیسا باشد؟ همان کلیسایی که، به گفتۀ نویسنده، حدود یک هزاره فرهنگ محمول این زبانها را به نام فرهنگ کفر سرکوب کرده بودند.17 اگر هم این زبانها به مانند دیگر زبانهای طبیعی حامل و شکل دهنده و از شاکله های اندیشه و فرهنگ دوره های مختلف بوده است که این دستک زدنهای « واژگان زبان های پیشاهنگ مدرنیت» و« ارزش والا و کشش بسیار نیرومند علم و فلسفه و هنر و ادبیات یونانی-رومی» برای چیست؟ در خط کشی های عالمانه ای که نویسنده میان «زبان های مدرن» و «زبان های پیشامدرن» ترسیم می کند، در هیچ کجای این افسانه از دورانی که زبان و فرهنگ یونان و رم به دوران پیش از دوران درخشان «مدرنیت» تعلق داشته اند نشانی نیست. گویی یونانیان و رومیان از همان غارهای پیش از تاریخشان منقل «مدرنیت» را می گیرانده اند.18
5. زبان ما کژنگری نویسنده به پدیدۀ زبان البته دامنه دار است و به تفسیر نادرست این یا آن دادۀ زبانی بسنده نمی کند. ایشان می نویسند که « زبان در جامعه های بسته، همچون همه ی وجه های زندگی در آن ها، وابسته به عادات و سنت هایی ست که در نظر مردمان تقدس یافته اند. در نتیجه، صورت های کنونی نهادها و سنت ها، از جمله زبان، همخوان با یک صورت ازلی انگاشته می شود که سرپیچی از آن گناهی ست که سرپیچی از آن سبب کیفر الهی یا اجتماعی می شود».19 این که زبان طبیعی در کدام «جامعۀ بسته» همخوان با یک صورت ازلی انگاشته شده است یک پرسش است و این که نویسنده با استناد به کدام سند و مشاهده ای از کیفر الهی برای سرپیچی از نهاد زبان در جوامع یاد شده خبر می آورد پرسشی دیگر. این اندیشۀ بیگانه باور پیش از این هم به خوار شمردن زبان خودی رسیده است و هموست که از «واپس ماندگی زبان فارسی»،20، از «زبان فارسی نمونه ای از همۀ زبان های جهان سوم»21 و «کاستی ها و لنگی ها و گنگی هایش»22 می گوید و هم نظر می دهد که زبانهای علم و عالمیان ریزه خوار و جیره خوار «زبان های پیشرو اندیشه و علم مدرن یعنی انگلیسی و فرانسه و آلمانی» اند.23 اما چاره چیست؟ نویسنده به اشاره ای می نویسد که « یکی از راه های مهم توسعه ی واژگان همیشه وام گیری زبان ها از یکدیگر، به ویژه، از زبان های فرادست از نظر اقتصادی و سیاسی و فرهنگی بوده است».24 چه شده است که نویسندۀ کتاب این بار به ما آن چه را تجویز نمی کنند که غربیان، به گفتۀ ایشان، دربارۀ سرمایه های واژگان سده ها و هزاره های گذشته شان کرده اند؟ از نگریستن و کاوش در سرمایه های واژگانی و فرهنگی خویش25 تا دریوزگی از آستان «زبان های فرادست» فاصله بسیار است و در این راه ها هرکسی برطینت خود می تند.
زبان و اندیشۀ بکار رفته در این کتاب را بسان آن زنده یاد «غرب زده» نمی گویم، چرا که این عبارت در گذر زمان چالش های بسیار از سر گذرانده است و توانش هم در این باره اندک و نارساست. زبان و اندیشۀ این کتاب زبانِ آشفتۀ دیوزدگی است، همین.
ج. واژه های موجود یک زبان، همۀ واژه های ممکنی نیست که در سازوکار سامانۀ زبان می توانسته اند پدید آیند؛ واژه های Acception و Aspiration و Nomination و به ترتیب بر مبنای واژه های لاتین Acceptio و Aspiratio وNominatio در روند واژه سازی زبان فرانسه ساخته شده اند و واژه های همگن دیگری چون Effectio و Offentio و Scriptio تا امروز از این روند اشتقاقی برکنار مانده اند. همۀ زبانهای طبیعی توان بهره وری از امکانات به کار گرفته نشده شان را در واژه سازی دارند. با توجه به پیوند تنگاتنگ زبان و اندیشه، هر واژه و پدیده ای که از زبان و فرهنگ بیگانه فهم شود و به اندیشه آید می تواند به زبان ملتی دیگر برگردان شود و یا توضیح داده شود و اگر نیازش باشد به آفرینش واژگانی نو در همان زبان بیانجامد. زمزمۀ « میدان تنگ زبانهای طبیعی»14 زمزمۀ ناخجستۀ اندیشه ایست که زبان خودی را فرودست می بیند و می خواهد.
د. در داده های زبانی همۀ زبانها، از جمله واژگان، شمار اندکی از سازه های استثنایی هم وجود دارند. برای نمونه، می توان از واژۀ Futurible (شدنی در آینده) گفت که از واژۀ لاتینی Futur (آینده) و وند ible ( شدنی) ترکیب شده است و این در حالی است که وند لاتینی ible تنها به بن فعلی افزوده می گردد. این استثناها، که در زبان فارسی هم هست و نویسندۀ کتاب به چند نمونه از آنها اشاره کرده است (ص. 29)، نه دلیلی بر ناکارآمدی زبانهای طبیعی اند و نه حجتی بر فرا و فرودست بودن این یا آن زبان.
ه. نوشته اند که زبان های انگلیسی و فرانسوی «با بهره گیری از سرچشمۀ زبان های کلاسیک» شش معادل برای پیشوند «هم» فارسی دارند. پیشوندهای ششگانۀ را هم نوشته اند: co،con ، com و sym، syn ، syl . نخست اینکه وند cor را از قلم انداخته اند. سپس این که ایشان باید بدانند که این وندها گونه های دو وندپایه اند (co و sy) که بنا به متن آوا-نوشتاری نویسه هایی به خود می گیرند، به همانگونه که «گی» در واژۀ «خانگی» گونه ای از وندپایۀ «ی» است. سوم آن که همیشه این وندها به معنی «هم» نیستند؛ sy در واژه های synarchie و synclinal و co در واژه های coefficient و cofacteur به ترتیب به معنی «باهم»، «دارای»، «شمار، درصد» و «شریک» می باشند.
پشتِ صحنۀ نمایش شعبدۀ زبان مدرنی که نویسندۀ کتاب سخت شیفته اش شده است، همین قوانین وزن و رنگ و جابجایی زندگی هرروزۀ زبان جاری است.
4. زبان و «مدرنیت» در چند و چون «مدرنیت» و پیوندش با «زبان باز» نویسنده با گشاده دستی و کرنشی از سر ارادت مکرر اشاره به زبان و فرهنگ یونانی-لاتینی دارد؛ « به کار گرفتن سرمایه ی واژگانی زبان های کلاسیک به صورت اصلی یا با بهره گیری از تکنیک های توسعه ی واژگان سبب شده است که زبان های مادر اندیشه و علوم و تکنولوژی مدرن از توانایی بی مانندی برخوردار شوند و زبان های دیگر را نیز بارور کنند.»،15 « زبان یونانی حامل میراث پرارج و خیره کننده ی علم و فلسفه و فرهنگ یونان باستان، و لاتینی زبان نوشتاری کلیسا و علم و فرهنگ اروپای غربی از روزگار باستان تا سده ی هجدهم بود.»16 و... باید از نویسندۀ کتاب باز هم پرسید که آنچه از زبان یونانی یا لاتینی زبان «علمی» ساخته است چیست؟ اگر این زبانها در ماهیت و ذات خویش چیزی از «علمی» بودن دارد چگونه می تواند حامل اندیشه های کلیسا باشد؟ همان کلیسایی که، به گفتۀ نویسنده، حدود یک هزاره فرهنگ محمول این زبانها را به نام فرهنگ کفر سرکوب کرده بودند.17 اگر هم این زبانها به مانند دیگر زبانهای طبیعی حامل و شکل دهنده و از شاکله های اندیشه و فرهنگ دوره های مختلف بوده است که این دستک زدنهای « واژگان زبان های پیشاهنگ مدرنیت» و« ارزش والا و کشش بسیار نیرومند علم و فلسفه و هنر و ادبیات یونانی-رومی» برای چیست؟ در خط کشی های عالمانه ای که نویسنده میان «زبان های مدرن» و «زبان های پیشامدرن» ترسیم می کند، در هیچ کجای این افسانه از دورانی که زبان و فرهنگ یونان و رم به دوران پیش از دوران درخشان «مدرنیت» تعلق داشته اند نشانی نیست. گویی یونانیان و رومیان از همان غارهای پیش از تاریخشان منقل «مدرنیت» را می گیرانده اند.18
5. زبان ما کژنگری نویسنده به پدیدۀ زبان البته دامنه دار است و به تفسیر نادرست این یا آن دادۀ زبانی بسنده نمی کند. ایشان می نویسند که « زبان در جامعه های بسته، همچون همه ی وجه های زندگی در آن ها، وابسته به عادات و سنت هایی ست که در نظر مردمان تقدس یافته اند. در نتیجه، صورت های کنونی نهادها و سنت ها، از جمله زبان، همخوان با یک صورت ازلی انگاشته می شود که سرپیچی از آن گناهی ست که سرپیچی از آن سبب کیفر الهی یا اجتماعی می شود».19 این که زبان طبیعی در کدام «جامعۀ بسته» همخوان با یک صورت ازلی انگاشته شده است یک پرسش است و این که نویسنده با استناد به کدام سند و مشاهده ای از کیفر الهی برای سرپیچی از نهاد زبان در جوامع یاد شده خبر می آورد پرسشی دیگر. این اندیشۀ بیگانه باور پیش از این هم به خوار شمردن زبان خودی رسیده است و هموست که از «واپس ماندگی زبان فارسی»،20، از «زبان فارسی نمونه ای از همۀ زبان های جهان سوم»21 و «کاستی ها و لنگی ها و گنگی هایش»22 می گوید و هم نظر می دهد که زبانهای علم و عالمیان ریزه خوار و جیره خوار «زبان های پیشرو اندیشه و علم مدرن یعنی انگلیسی و فرانسه و آلمانی» اند.23 اما چاره چیست؟ نویسنده به اشاره ای می نویسد که « یکی از راه های مهم توسعه ی واژگان همیشه وام گیری زبان ها از یکدیگر، به ویژه، از زبان های فرادست از نظر اقتصادی و سیاسی و فرهنگی بوده است».24 چه شده است که نویسندۀ کتاب این بار به ما آن چه را تجویز نمی کنند که غربیان، به گفتۀ ایشان، دربارۀ سرمایه های واژگان سده ها و هزاره های گذشته شان کرده اند؟ از نگریستن و کاوش در سرمایه های واژگانی و فرهنگی خویش25 تا دریوزگی از آستان «زبان های فرادست» فاصله بسیار است و در این راه ها هرکسی برطینت خود می تند.
زبان و اندیشۀ بکار رفته در این کتاب را بسان آن زنده یاد «غرب زده» نمی گویم، چرا که این عبارت در گذر زمان چالش های بسیار از سر گذرانده است و توانش هم در این باره اندک و نارساست. زبان و اندیشۀ این کتاب زبانِ آشفتۀ دیوزدگی است، همین.
پانویس‌ها
۱: نک. ص. ۴۸ کتاب «زبان باز». ۲: ظاهراً گرد و غبار شوق و ذوق ساختن شاهراه‌های آسفالتۀ «مدرن» راه بر پرسشی را که از سمت و سوی این شاهراه می‌پرسد بر ذهن نویسندۀ کتاب بسته است. ۳: تمثیل مولوی خواندنی است: «با زبان سبز و با دست دراز / از ضمیر خاک می‌گویند راز» ۴: نک. ص. ۴۹ کتاب یاد شده. ۵: نک. ص. ۶۴ کتاب. ۶: نک. ص. ۵۳ کتاب. ۷: نک. ص. ۷۱ کتاب. ۸: نک. ص. ۱۸ کتاب. ۹: نک. ص. ۵۷ کتاب. ۱۰: نک. ص. ۲۷ کتاب ۱۱: نک. ص. ۶۸ کتاب ۱۲: نک. ص. ۴۹ کتاب و همچنین صفحات ۲۸، ۴۹، ۵۰ و ۶۹ کتاب یاد شده. ۱۳: نک. ص. ۷۲ کتاب ۱۴: نک. ص. ۵۲ کتاب ۱۵: نک. ص. ۷۱ کتاب ۱۶: نک. ص. ۵۴ کتاب ۱۷: نک. ص. ۵۵ کتاب ۱۸: پرسش از این را که چگونه می‌شود در این والگی نقش دیگر تمدنها و فرهنگها و زبانها را در رشد دانش بشری نادیده گرفت و از نقبی چنین مستقیم از امروزۀ خویش به دوران باستانی رومی-یونانی زد می‌گذارم برای دیگران. ۱۹: نک. ص. ۲۱ کتاب ۲۰: نک. ص. ۱۸ کتاب ۲۱: نک. ص. ۸ کتاب ۲۲: نک. ص. ۸ کتاب ۲۳: نک. ص. ۱۸ کتاب. در ادبیات ویژه‌ای از «سیاستمدار» و «روزنامه‌نگار» و ... جیره‌خوار خوانده و شنیده‌ایم. افتخار اختراع عبارت «زبان جیره‌خوار» البته کسی را جز نویسندۀ کتاب یاد شده نزیبد. ۲۴: نک. ص. ۲۵ کتاب ۲۵: از پاک‌نهادانی می‌گویم که آستین بالا زده‌اند و با بهره‌گیری از توان و سرمایه‌های واژگانی زبان ملی خویش خشت بر خشت بنای اندیشه‌های نو می‌گذارند. در حوزۀ زبان فارسی، ارج ِ باشندگان فرهنگستان‌های ایران در دوره‌های گوناگون، و نیز فرهیختگانی چون
دکتر محمود حسابی، دکتر محمد حیدری ملایری و دکتر میر شمس‌الدین ادیب سلطانی هر آن افزون باد!
