چشمان بیدار
Wednesday, July 21, 2004
شعبان جعفری، پدرخوانده بازتولید تاریخی - جامعه شناسانه حزب الله
nvahabi@gmail.com
نادر وهابی
شعبان جعفری پدرخوانده باز تولید تاریخی- جامعه شناسانه حزب الله
شعبان جعفری یکی ازچهره های ورزشی- سیاسی تاریخ معاصرایران در پنجاه وسومین سالگرد کودتای 28مرداد 32 که منجر به شهرت وی شد، دربیمارستانی درشهر تارزانای کالیفرنیا در صبح 28 مرداد 1385 خورشیدی، در سن 85 سالگی در گذشت. (1)
روزنامه کیهان لندن درشماره 1120 خویش در ارتباط با درگذشت شعبان جعفری چنین نوشت:" کیهان درگذشت شادروان شعبان جعفری را به عموم بازماندگان به ویژه فرزندان آن روانشاد تسلیت می گوید."
ضمناً در همین شماره، تعدادی ازدوستان شعبان جعفری برای عرض تسلیت اطلاعیه ای صادر نمودند که قسمتی از آن را مرور می کنیم:
" درگذشت اندوهبار شعبان جعفری، آن ایرانی وطن پرست و پهلوان عرصه ورزش کشور را به فرزندان و کلیه بازماندگان آن شادروان و عموم میهن دوستان تسلیت می گوئیم و برای همگان آرزوی صبر و شکیبایی داریم...... او که در سال های پر هیاهوی دهه 1320 مانند بسیاری دیگر ازجوانان هم سن و سال خود وارد صحنه منازعات و کشمکش های سیاسی احزاب و گروه های مختلف شده بود، پس ازواقعه نهم اسفند 1331بازداشت و زندانی شد و تا عصر روز 28 مرداد 1332 که در پی قیام مردم درهای زندان ها گشوده شد، در زندان بود و پس ازخروج از زندان، به تظاهرات وطن پرستانه مردم پیوست...... نام و یاد این ایرانی وطن پرست همواره پایدار خواهد ماند...."
بدون هیچ تردیدی ازدست رفتن هر انسانی، نزدیکان و خویشان وی را دچار تالمات روحی و روانی خواهد ساخت بنابراین بسیار طبیعی است برای تسکین آلام و تاثرات وارده، دیگران به خانواده درجه یک متفوی تسلیت بگویند و این در زندگی اجتماعی یک ضرورت انسانی است. به عبارت دیگر هنگامی که تسلیت در حیطه فردی باقی می ماند، هیچ گونه جای سؤال و ابهامی باقی نمی ماند. اما هنگامی که اوصاف و جملاتی نظیر شادروان، ایرانی وطن پرست، شرکت در تظاهرات وطن پرستانه، در پی قیام مردم درهای زندان گشوده شد و... در متن تسلیت دیده می شود و به ویژه روزنامه کیهان هم با لقب شادروان تسلیت می گوید، دیگر تسلیت رنگ و صیغه سیاسی به خود می گیرد و از چارچوب یک مرگ عادی خارج می شود و ابعاد سیاسی و تاریخی می یابد. به خصوص سکوت دو تن از فرهیختگان همین روزنامه، آقایان احمد احرار و صدرالدین الهی، که عضو هیئت تحریریه هستند و از قضا هر دو در ستون تاریخ قلم می زنند، مرا بر آن داشت تا ضمن بررسی بیوگرافی شعبان جعفری به جنبه ای ازشخصیت وی بپردازم که به طور جامعه شناسانه کمتر روی آن کار شده است زیرا در دوران سلسله پهلوی و بعد ها جمهوری اسلامی این شخصیت فقط یک فرد نبوده بلکه نماینده لابه و قشر مشخصی از جامعه ایران است که در مواقع بحرانی به کمک حاکمیت می شتابد. گرچه با مطالعه کتاب خاطرات شعبان جعفری به نقش وی در روز کودتا و نیز دوران سلطنت پهلوی دوم به خوبی می توان پی برد اما از آنجایی که وی یکی ازچهره های موافق و مخالف تاریخ معاصرایران است بررسی شخصیت وی درمقطع کودتا وپس ازآن ضروری می نماید.
بنابر این مقاله را با سؤالات زیر آغاز می کنم:
آیا آن طوری که در فهم عام جاافتاده است شعبان جعفری واقعا آدم" بی مخ " بوده و هیچ گونه توانمندی اجتماعی نداشته است؟ آیا شعبان جعفری یک وطن پرست بوده است؟ آیا آنچه که درعصر 28 مرداد شاهد آن بودیم یک قیام ملی بوده که وی درآن نقش داشته است؟ با توجه به ویژگی های فردی وی، می توان او را در قشر لمپن ها جا داد؟ اگر او را در ردیف لمپن ها قرار دهیم به چه دلیل فرمانده کودتا، سپهبد زاهدی، به سراغ او رفت؟ عده ای معتقدند که وی لمپن نبوده بلکه برعکس، در راستای سنت عیاران وی را درردیف "لوتی" ها قرار می دهند. اگر وی را درصف عیاران و لوتی ها جادهیم در آن صورت شرکت وی رادر کودتای 28 مرداد و ضرب و شتم افراد سیاسی را چگونه می توان توضیح داد؟ زیرا عیاران عموما در کنار محرومین و آزادیخواهان بودند. رابطه این تیپ افراد با حاکمیت شاه چگونه بوده است؟ به چه دلیل درمقاطعی از تاریخ معاصر ایران شاهد استفاده ابزاری حاکمیت از تیپ های مثل شعبان جعفری، و... هستیم؟ بدون هیچ تردیدی نقش فعال شعبان جعفری در کودتای 28 مرداد باعث شد که از وی چهره ای سیاسی ساخته شود و این نقش است که بعدها به فعالیت ورزشی وی هم پوشش سیاسی می دهد. اما این ویژگی سیاسی هم چنانکه درزیر مطالعه خواهیم کرد به هیچ وجه محصول یک تلاش اجتماعی و آگاهانه وی در ورود به فعالیت سیاسی نبوده است بلکه شرایط سیاسی و اجتماعی خاص مقطع کودتا به وی یک نقش سیاسی بخشیده است. ادامه مقاله حول محورهای زیر تنظیم شده است :
1- بیوگرافی فردی وسیاسی
2- مهم ترین ویژگی های جامعه شناختی جامعه ایران درمقطع کودتا
3- نظریه تک علتی لمپنیسم
4- نظریه سیره عیاران وپهلوانان
5- هویت جامعه شنا ختی"معلق" با فقرشدید فرهنگی
نتیجه گیری
*******************************
ا- بیوگرافی فردی
شعبان جعفری زورخانه دار و باستانی کار ايرانی، معروف به "شعبان بی مخ"، شعبان در خونگاه" و"شعبان تاجبخش" درفروردين ۱۳۰۰ خورشيدى در محله " درخونگاه" از توابع سنگلج ، چهار راه بوذرجمهری، در تهران به دنیا آمد. خودش در این مورد می گوید: «من بچه تهرانم، محله سنگلج، خود سنگلج، محمدرضا شاه هم درهمين محله به دنيا آمد، خانه رضا شاه هم همان جا بود، محل باجى مالوها يا محله روغنى ها.».(2)
وى خود را با ديگر چهره های سیاسی- مذهبی اين محله قديمى، كسانى مانند آيت الله محمد طباطبائى (ازسران مشروطيت) و رضا شاه (كه قبل از كودتاى سوم اسفند در آن محله مى زيست) مقايسه مى كند. (3)
او تیپی مذهبی سنتی است و در برگزاری مراسم عاشورای ماه محرم فعالانه در راه اندازی دسته های سینه زنی شرکت داشت. جعفری فرزند چهاردهم خانواده است، که پدرش "از اون لوطيا و مشتيای محل بود". تحصیلات چندانی نداشته و بعد از کلاس چهارم ابتدایی به دلیل شرارت در مدرسه های مختلف ترک تحصیل نموده و به دنبال کار و ورزش باستانی می رود. (4)
بعد از عوض نمودن چند شغل(ريخته‌گري، آهنگری) و... سرانجام نزد پدرش به بقالی مشغول می شود. در 15سالگی به دلیل دعوا به زندان می افتد. سه تن از دوستانش به دلیل ارتکاب به قتل اعدام می شوند .( محمد آهنگر، ناصر فرهادپور، امير آهنگر). رابطه "مرید و مرادی و پیروی از مرشد "جزیی از ویژگی های بارز وی بود. او خود از نوچه‌های سيد حسن رزاز بود.
در حافظه جمعی ایرانیان، از وی به نام شعبان "بی مخ" یاد می شود. خودش در این مورد می گوید:
"...مثلاً می رفتم شهردارو ببينم، مثلاً سكرترش می گفت؛ فردا بيا، پس‌فردا بيا...، ولی من درِ اتاق شهردارو باز می كردم و يهو می رفتم تو. بعد اينا می گفتن، مخ نداره، ... از همان جا اينا بند كردن به مخ ما و ول‌كن نيستن! حالاشم هرجا خبری ميشه مخ مارو ميكشن جلو...". (5).
صفت "بی مخ" قبل از اینکه یک برچسب و یا یک اتیکت منفی از جانب دیگران باشد، شعبان جعفری در ضمیر ناخود آگاه خویش به معنای "فرویدی "کلمه به عنوان یک ویژگی مثبت در مواقعی خاص ازآن استفاده می کرد. نمونه زیر را مطالعه می کنیم :
" در سال 1330 که در زندان بود، همان وقت ها سپهبد علوی مقدم رئیس شهربانی، شعبان و چند غوغاگر دیگر را به دفترش احضار می کند و مقداری توپ و تشر می زند که من شب و روزم پشت این میز می گذرد و همینجا یک لقمه نان و پنیرمی خورم و هرکاری از دستم برآید می کنم تا مردم امنیت داشته باشند و شما چند نفر شهر را به هم می ریزید. بعد، اسلحه اش را به طرف شعبان نشانه می رود و می گوید : به علی قسم، اگر یک بار دیگر اخلال نظم کنی با این هفت تیر مخت را داغون می کنم. شعبان هم با خونسردی جواب می دهد : قربان، چی چی را داغون می کنین..؟ ما که مخ نداریم..." (6)
دو سال خدمت سربازی اش چهار سال طول می كشد و علتِ آن، تنبيهات مكرر در ارتش و در نهايت، زندان به اتهام قتل است. (7) در شهريور ۱۳۲۰، با آمدن متفقين به ايران، از زندان آزاد می شود و با اجرای "طرح مرخصی سربازان"، در هشتم شهريور، از ادامه خدمتِ زير پرچم معاف می شود.
پس ازمعافیت از سربازی، به همراه حبیب الله بلور باشگاه ورزشی راه آهن را در میدان شاهپور تاسیس کرد و سپس در مسابقات قهرمانی ورزش باستانی کشور درسال 1322 به مقام قهرمانی دررشته کباده و چرخ رسید.(8)
درسال 1330 به اتهام آشوب گری درواقعه 14 آذر دستگیر شد و در زندان با خلیل طهماسبی و یکی دو تن از فعالان فدائیان اسلام که پس از ترور رزم آرا در اسفند ماه 1330 دستگیر شده بودند آشنا گردید و این آشنایی باعث گرایش بیشتر وی به مذهب شد به طوری که بعدها تحت تاثیر آیت الله کاشانی بود :" بی ریش به زندان رفت و با ریش توپی سیاه از زندان بیرون آمد" (9)
در جریان خروج شاه از کشور و سفر به عتبات در 9 اسفند 1331، شعبان جعفری به تحریک آیت الله کاشانی به همراه تعدادی از "نوچه هایش" در حمله به خانه دکترمصدق دستگیر می شود و تا ظهر کودتای 28 مرداد 1332 در زندان بود.
صبح روز ۲۸ مرداد، پروين آژدان‌قزی، که در بسیج فواحش تهران نقش داشت، در زندان به ديدارش می رود و می گويد؛ "بروبچه‌ها دارند شروع می كنن. يه پيغومی ميغومی برای بچه‌ها بده تا من برم باهاشون صحبت كنم... خلاصه يه چيزی جور كرديم و گفتيم بره". حوالی ظهر 28 مرداد با دخالت مستقیم سپهبد زاهدی، شعبان جعفری از زندان آزاد شد که به وی ماموریت داده می شود تا مخالفین را سرکوب کند..." ما همش تو ماشين سوار بوديم و عكس شاه رو گذاشته بوديم رو شيشه و داد می زديم؛ ايهالناس، مملكت آروم شد، برين خونه‌هاتون، برين سرِ زندگيتون". (10) او به اتفاق محمود مسگر، طیب رمضانی و رمضان یخی در سبزه میدان پس از بستن بازار ..... در دسته های سی چهل نفری به وزارتخانه ها می ریختند و عکس های شاه را به در و دیوار نصب می کردند و بعد به سراغ ادارات، روزنامه های توده ای و طرفدار دولت می رفتند و آنجاها را به آتش می کشیدند.... و زمینه را برای دخالت چند واحد ضربتی کودتاچیان آماده می کردند..... در آغاز از چهارصد پانصد تن تجاوز نمی کرد... و دست آخر به دو هزار نفر رسیده بودند...(11) سه روز پس از کودتا شاه ازرم به تهران برگشت، شعبان جعفری به استقبال وی رفت و در حالی که پرچمی در دست گرفته و شعار می داد، تا کاخ سلطنتی شاه را اسکورت کرد.
پس ازپيروزی كودتا، به پاس شرکت فعالش دراین امر، لقب "تاجبخش" به وی داده شد و به فرمانِ شاه، باشگاه جعفری را در خیابان شمالی پارک شهر دایر کرد که "اولین زورخانه بود با تشکیلات و تاسیسات مدرن. مهمانان خارجی که به ایران می آمدند، عموما بازدید از باشگاه جعفری در برنامه اقامت شان منظور می شد و می رفتند دور گود می نشستند و با اشتیاق فراوان عملیات زورخانه کارها را تماشا می کردند. میل گرفتن و کباده کشی و شنارفتن و شیرین کاری های دیگر پهلوانان که تمام می شد، گود زورخانه را برای هنرنمایی شعبان خالی می کردند. شعبان درچرخ زدن هنرمندی قابل بود..." (12) علاوه بر این، نمایش های شور شاهدوستی را در جشن های شاهنشاهی عهده دار بود.
باشگاه جعفری یکی از اماکن توریستی شهر تهران بود و بسیاری از مهمانان دولت و توریست های خارجی برای تماشای ورزش های باستانی و زورخانه ای به تماشای ورزشکاران این باشگاه می آمدند.شعبان جعفری علاوه برمدیریت باشگاه خود، پس از کودتا سالن های ورزش باستانی در شهرستان ها را با کمک "نوچه های" خود مورد تفتیش قرارمی داد و آنهایی که مخالف شاه بودند، دستور می داد تا بسته شوند. پس ازانقلاب، باشگاه و خانه اش مصادره شد و به انگلستان و بعد به آمریکا مهاجرت کرد و تا آخر عمر به عنوان یک شهروند در این کشور ماند. در مراسم خاکسپاری شاه در مصر به دعوت فرح پهلوی حضورداشت. نزديكان شعبان جعفرى مى گويند كه وى در طول بيست و هفت سال زندگى در لس آنجلس هم به وظايف اعتقادى خود عمل مى كرد و در حالى كه سال ها بود كه پير و فرتوت شده بود اما ازنوع زندگى مطلوب خود در ميان ورزشكاران و لوطيان كه فرهنگ و زبان مخصوص محلات جنوبى تهران را داشتند، دست نشست.سهراب اخوان، فیلم سازایرانی تلاش نمود فیلمی زنده از زندگی وی تهیه کند که "خط آخر" لقب گرفت. (13)
پس از بررسی یک برش طولی از مسیر زندگی وی برای فهم رابطه تغییرات شخصیت فرد به اعتبار شرایط اجتماعی، ناچارم به طور مختصر دست به یک برش عرضی بزنم و ویژگی های شرایطی را مطالعه کنیم که به طور مشخص شعبان جعفری به یک چهره سیاسی تبدیل شد و این آغاز مرحله ای جدید و کیفی در زندگی وی است.
2- مهم ترین ویژگی های جامعه شناختی جامعه ایران در مقطع کودتا
با الهام از کتاب "جامعه شناسی بحران" اثر جامعه شناس فرانسوی، میشل دوبری(Michel Dobry)، (14) توجه این تحقیق بر مقطعی از تاریخ معاصر ایران است که مورخین سلطنت طلب با دیگر پژوهشگران در مورد چگونگی بر کنار شدن دولت دکتر مصدق زاویه دارند و حتی به جای کودتا کلمه قیام را به کار می برند. (15) باز کردن این نقطه افتراق نیازمند شناخت مهم ترین ویژگی های جامعه شناختی جامعه ایران درمقطع کودتا است:
اول- جامعه از نظر ساختاری در مرحله ای از رشد تاریخی خود قرارداشت که شکل بندی اجتماعی و اقتصادی کهن نمی توانست پایدار بماند. نظام فئودالیته و روابط ارباب ورعیتی در روستاها به طور نسبی برقرار بوده و مصدق در این زمینه بر خلاف نظر فاطمی کاری جدی نکرده بود. فاطمی موافق یک انقلاب دهقانی بود درحالی که مصدق به دلیل تعلق به بورژوازی ملی و خاستگاه طبقاتی "اعیان زمین دار"، توان ورود به رفرم های رادیکال اجتماعی را نداشت. (16) فئودال ها ون مایندگان آنان در مجلس یکی از اهرم های جدی فشار علیه مصدق بودند ودرراستای همدستی سنتی با استعمار کهنه (انگلستان) در جریان کودتا علیه مصدق، در کنار شاه قرار گرفتند. 10 سال بعد در سال 1342، شاه تحت فشار "کندی"، رئیس جمهور وقت آمریکا و برای جلوگیری از یک انقلاب دهقانی مانند چین مجبور به رفرم ارضی شد.
دوم- در حالی که بخش هایی از جامعه به سوی همکاری متقابل ، آزاد ، طبیعی و مشروع میان اجزایی خود می رفت و از این طریق به نوعی از پویایی درونی دست می یافت و روابط دمکراتیک را به تدریج نهادینه می ساخت(احزاب سیاسی و انجمن هایی که نمایندگان جامعه مدنی بودند)، بخش دیگری از جامعه، اقشار محافظه کار، ارتجاعی و رو به عقب-( شاه، دربار، بورژوازی تجاری وابسته به شاه، فئودال ها، بخشی ازروحانیت و...) به کمک سیا و MI6 به یک واکنش ساختاری دست زدند و بخش های رو به دموکراسی را غافلگیر ساخته و از طریق کودتای 28 مرداد یک حاکمیت استبدادی را بر کل جامعه تحمیل نمودند.
سوم- جامعه ایران در روند یک جنبش اجتماعی بزرگ به رهبری دکتر مصدق در حالی که می رفت نهادهای سیاسی، حقوقی و مدنی آن به سمت نهادینه شدن گام بردارد، نیروهای میرا و عقب مانده با استفاده از این ضعف تاریخی، توان تحمل دوران گذار را نکردند و در نتیجه نیروهایی در این مقطع پیدا شدند که یا در صفحه مختصات جدید منافع طبقاتی خود را در معرض تهدید دیدند( قشر بالای ارتش که زاهدی آنرا نمایندگی می کرد، بخشی ازروحانیت که توسط کاشانی و بروجردی نمایندگی می شد) و یا نتوانستند جایگاه خود را به خوبی بیابند و در نتیجه به علت "سیال بودن " در خدمت کسانی قرار گرفتند که به بهانه امنیت ملی و جلو گیری از تجزیه کشور، افتادن کشور در اردوی کمونیسم و... دست به کشتار نخبه گان، انسان ها و زندانی کردن کسانی زدند که این" کودتا" را تحمل نمی کردند و یا علیه آن به پا خاستند. (دستگیری های گسترده و زندان نمودن پس از کودتا و اعدام دکتر فاطمی)
چهارم- صحنه کنش و واکنش اکتورهای سیاسی اساساً در پایتخت است. قیام سی تیر 1331 به مثابه یک "چاقوی دو لب" عوارض "پوپولیستی" شدیدی روی "کاریسم " مصدق گذاشت که اساسی ترین نتایج منفی آن، یک درک ساده لوحانه مصدق از حد و حدود حمایت مردم از وی بود. فقدان درک درست از روانشناسی اجتماعی مردم ایران توسط مصدق، موجب پی ریزی یک ارتش مردمی نشد تا بتواند از دمکراسی و دست آوردهای آن در قبال گارد جاویدان شاه بایستد. تشکیل یک ارتش مردمی ازاسفند 1331 توسط دکتر فاطمی بارها طرح گردید ولی مصدق به دلیل درک نادرست "پوپولیستی" از مردم از قبول آن سر باز زد.
پنجم- در مقطع بحران، سه کشور خارجی ذینفع در ایران ( پیر کهنه استعمار انگلستان در حال افول و امپریالیسم تازه نفس آمریکا درحال صعود بود. اتحاد شوروی پراگماتیک روند دگردیسی انقلابی را طی می کرد) به عنوان یک پارامتر مهم بر جریان های داخلی وابسته به خود فعالانه عمل نمودند و دکترین موازنه منفی دکتر مصدق قادر به فهم پیچیدگی شرایط بین المللی جدید نبود و در نتیجه به عنوان عامل مبنایی شکست، زمینه را برای کودتا آماده کرد. با توجه به این پنج ویژگی، می توانیم بگوییم پیدایش جامعه شناختی اقشار" لرزان و فاقد جایگاه اجتماعی" که در شعبان جعفری سمبولیزه میشد از منطقی پیروی می کند که در قالب فرضیه زیر می توان طرح کرد:
چنین به نظر می رسد، شعبان جعفری نما ینده قشر و لایه ای ازجامعه ایران در مقطع کودتا بود که از آغار به حکومت رسیدن مصدق به دلیل" لرزان و معلق بودن" این لایه، درجستجوی یک ناجی و سخنگو، در تعادل قوای و رقابت کنش گران سیاسی برای حفظ اهرم های قدرت، مورد استفاده ابزاری بخش های رو به عقب جامعه قرارگرفت. این بخش ها به دلیل "پس افتادگی فرهنگی" فاقد توان رقابت دمکراتیک با نمایند گان بخش های مدنی جامعه بودند و در نتیجه با سرکوب، قدرت را قبضه نمودند.
بنابر این نقش شعبان جعفری باید در چارچوب این دوران گذار مورد مطالعه قرارداد. در غیر این صورت به سمت یک درک و دریافت عامیانه میل می کنیم که مبنای علمی ندارد. در زیر مهم ترین نظریه های رایج در مورد وی را مورد مطالعه قرارمی دهیم.
3- نظریه تک علتی لمپنیسم
در بررسی فرضیه فوق، اولین پاسخی که در تحلیل شخصیت شعبان جعفری در چارچوب "جامعه شناسی کلان" دیده می شود، لمپنیسم است. این نظریه عموماً در بخشی از فعالین چپ دیده می شود که با یک نگاه کلاسیک مارکسیستی این پدیده را می بینند. اسد سیف در مقاله اش تحت عنوان، تاریخ به روایت لمپنیسم، تلاش نموده است از این نظریه دفاع کند که خلاصه ای از آن را در زیر مطالعه می کنیم.(17)
این نظریه، شعبان جعفری را به دلیل ویژگی های فردیش یک لمپن می داند و معتقد است لمپن را نسبت به رابطه وی در فرآیند تولید باید دید و به عناصری گفته می شود که در توليد اجتماعی نقشی ندارند. بنا به این تعریف واژه‌های لات، ولگرد، طفيلي، جاهل، لوطي، اوباش، اراذل، انگل، مفت‌خور و... هر كدام گوشه‌ای از خصوصيات لمپن را در خود دارند، ولی معادل كاملی برای آن نیستند. اينان "دنبال كار و كاسبی معينی نمی روند بلكه از جيب مردم، امرار معاش می كنند، و برای گرفتن پول زورگويی و گردن‌كلفتی را پيشه خود ساخته‌اند... از حركات آنها آثار لااباليگري، بي فكری و بي‌اعتنايی به بزرگ و كوچك نمايان است". لمپن‌ها مردمانی هستند ناآگاه، عقب‌مانده و ماجراجو كه در مواقع ضروري، تن به هر رذالتی خواهند داد و می توانند سريع به سركوب‌گر، آلتِ دست، جاسوس و خائن بدل شوند. لمپن با كار ميانه‌ای ندارد، اگر به كاری روی آورد، در انجام آن پايدار نيست. او موجودی است لحظه‌ای كه برايش "دم غنيمت است". امید به فردا در او وجود ندارد. زندگيش موقت است و تكه‌تكه. در لحظه زندگی می كند، امروز گوشه خيابان و فردا كنج زندان. با اين آرزو كه؛ "اين نيز بگذرد". و اين شعار اساسي، خالكوب بر بدنِ هر لمپنی است. در جوامع پيشرفته كه قوانين شهروندی حاكم است، لمپن قدرت گسترده‌ای ندارد، برعكس، در جوامع عقب‌مانده و سنتي، لمپن صاحب قدرتی فوق‌العاده است. اين قدرت، آنگاه كه آلت دست قرار گيرد، خطرناك تر می شود. به طور كلي، لمپنيسم ريشه درطبقات پايين جامعه دارد، اگر چه اخلاق لمپنی می تواند افراد طبقات ديگر را نيز در بر گيرد.
این نظرگاه با تعمیم تعریف فوق، چماقدار و چماقداری را هم نوعی از لمپنيسم می داند كه در تاريخ ايران نقش و جايگاهی ويژه دارد. در راستای نمونه های تاریخی برجسته- آنا نیکه در دوران مشروطيت در ميدان توپخانه چادر زدند و به تحريك شيخ فضل‌اله و ديگران، با شعار "ما دين نبی خواهيم، مشروطه نمی خواهيم"، آشوب به پا كردند و به مشروطه‌خواهان تاختند و به مجلس حمله‌ور شدند، همانهایی كه كسروی را در اداره دادگستری كشتند، همان هایی که کودتای سید ضیا طباطبایی رادرسال 1299 تایید کردند - شعبان جعفری را بنا به سوابق شرارت در گذشته زندگی فردیش، حمله به ادارات و ایجاد رعب و وحشت در عصر 28 مرداد و روزهای بعد، مجروح کردن دکتر فاطمی هنگام خروج از دادگاه فرمایشی و.... یک لمپن- چماقدار می بیند که فعالیتش پس از کودتا اساساً در خدمت رژیم شاه بود.
فرضیه لمپنیسم بخش هایی از واقعیت شخصیت شعبان جعفری را توضیح می دهد اما وجه " آسیب شناسانه" فردی بر تحلیل سایه می اندازد و چنین وانمود می کند که لمپن ها افرادی هستند که هیچ نقطه قوت مثبتی در شخصیت آنان دیده نمی شود. تو گویی همه زشتی ها و بدی های جهان در آنان سمبولیزه می شود. شاید این نحوه نگاه در چارچوب جامعه شناسی "کلان" درست باشد ولی نمی تواند وضعیت کنش گران سیاسی را در رقابت با یکدیگر در چارچوب "میکرو" و در "حو زه های" کوچک توضیح دهد.
(دفاع ازنظریه لمپنیسم به گونه ای دیگر هم دیده شده است که در طیف نظریه پردازان "جنایت شناسی"(Criminologie) وجود دارد. جنایت شناسی " کلاسیک و راست" کلیه وجوه منفی فرد را برجسته می کند. با یک برخورد اداری- پلیسی، کلیه کاراکترهای منفی فرد(Crasseux) را بدون توجه به شرایط اجتماعی حاکم بر او مورد بررسی قرارمی دهند و بخش رفتاری و خصلتی فرد نقش درجه یک رادر تحلیل بازی می کند. سراسر قرون وسطی و حتی تادهه های 1950 و 1960 این نظرگاه بر سیستم قضایی که منبعث از نظام ارزشی حاکم بود تاثیر تعیین کننده داشت و مجرمین به اشد مجازات محکوم می شدند که هیچ گونه سنخیت علت و معلولی با مجموعه عوامل اجتماعی و سیاسی دیگر که زمینه ساز جرم بود دیده نمی شد. (18) و از این رو خلاصه کردن شخصیت شعبان جعفری به یک لمپن به معنی ندیدن بخش های دیگر شخصیت اکتورهای سیاسی در مواقع بحران است و یک نظر همه جانبه نیست.
در نقطه مقابل نظریه لمپنیسم، نظرگاه دیگری وجود دارد که به دفاع از شعبان جعفری بر می خیزد که در زیر به مطالعه آن می پردازیم.
4- نظریه سیره عیاران و پهلوانان
این نظریه با توسل به یک سری کارکردهای لوتی منشانه شعبان جعفری، حذف یک سری حروف در نحوه حرف زدن وی، تکیه کلام های فرهنگی لوتی ها، کلمات جویده شده، کوتاه، تعارفات بی محتوا و گاهی به همراه فحش و به ویژه حل و فصل یک سری مراجعات روزانه افراد به باشگاه وی پس از کودتا، او را درصف عیاران ، لوتی ها و حتی پهلوانانی چون رستم می انگارند. تئوریسین های این نظریه، تعدادی ازمورخین و "تاریخ سازان" جریان سلطنت طلب هستند که در یک نگاه از حال به گذشته در تلاش از به کار بردن کلمه " قیام " 28 مرداد به جای کودتا، هنگامی که به نیروهای حامل "قیام" می اندیشند در فقدان نیروی اجتماعی جدی در صحنه برای حمایت از شاه، ناچار می شوند به تنها چهره حاضر در آن روز لباس عیاری بپوشانند و نشان دهند آنچه که در 28 مرداد اتفاق افتاده واقعا یک قیام ملی بوده است. یک نمونه از این نگاه را به قلم هوشنگ وزیری، در تحریریه کیهان لندن، درارتباط با کتاب خاطرات شعبان جعفری به قلم هما سرشار مطالعه می کنیم:(19)
"با خواندن اين كتاب ما با چهره‌ای روبرو می شويم كه اهل فكر است، ابتكار دارد... شايد بتوان (او) را از زادرود طايفه عياران دانست كه برخی از آنان چون يعقوب ليث به پادشاهی نيز رسيدند...... نكته‌سنجی و سرعت انتقال اين مرد بايد به همه كسانی كه اسير چنين پيشداوری هايی در باره او شده‌اند درس ديگری بياموزد..........."
هوشنگ وزیری نتوانست باارائه نمونه های مشخصی از زندگی گذشته شعبان جعفری، این ویژگی عیاری وی را نشان دهد. شاید استناد نویسنده به یک سری فعالیت های شعبان جعفری باشد که پس از کودتا در چارچوب اشتغالات روزانه اش انجام می داده است. یک سیکل کاری روزانه او را درخاطراتش مرور می کنیم که شاید گویای چنین برداشتی باشد : (20)
"اول صبح ساعت پنج می رفتم يكی دو دور، دور پارك شهر می دویدم. بعد می رفتم دفتر، اونجا چندتا ملاقاتی داشتم، از اینور و آنور میومدن، مثلا از پهلوی و تبریز و اینا. يكی ديپلمش دستشه ميخواست بره سر كار، يكی مثلاً نمره كم داشت از مدرسه. یکی فلان گرفتاری رو داشت. خلاصه، كارشو راه می انداختم. باور كن كار همه رو راه می انداختم....... من يه جور بودم كه هر كسی كاری داشت ميومد سراغ من. مثلاً می رفت دادگستری می ديد نميشه ميومد پيش من، اون يكی ملاقات می خواست ميومد پيش من، اون يكی بیکار بود میومد پیش من،..........".
آیا این نوع کمک ها به دیگران موجب این می شده که عده ای شعبان جعفری را در سیره عیاران جا دهند؟ واقعیت این است افراد زیادی بودند که در رژیم شاه به دلیل دارابودن اهرم های قدرت، مراجعات این چنینی را راه می انداختند. بدون هیچ تردیدی جنبه های انسانی و فردی چنین کمک هایی ستودنی است اما در یک نظام "اتوریتر" کلاسیک مانند رژیم شاه چنین رابطه هایی به طور جامعه شناسانه "مشتری گرایی" نامیده می شود. به این مفهوم که دریک روال ضمنی و جاافتاده و گاهی با ایما و اشاره و حتی در مواردی با ارائه پاکت اسکناس به "زیرمیز" دو طرف رابطه، برای حل و فصل مشکل به توافق سریع دست می یافتند. شق دیگر این رابطه "مشتری گرایی"، بسیج نمودن توده های ناآگاه برای بازی های انتخاباتی است که در نظام های "اتوریتر" سخت رایج است : " من به تواین سرویس را می دهم و توهم در انتخابات و روزهای مبادا از من پشتیبانی کن". چنین فرمولی بسیار جا افتاده است و نباید آن راحمل بر ویژگی های عیاری شعبان جعفری نمود.
البته باید تاکید نمود که عیاران در تاریخ و ادبیات ایران به صور گوناگون تعریف شده اند، یک نمونه آنرا ازفرهنگ عمید مرور می کنیم: (21)
"مرد چالاک و تندرو و دلیر، زرنگ، تردست. در قرن دوم هجری عیار به کسی می گفتند که سر راه بر کاروانیان می گرفت. بعضی از عیاران بسیار دلیر و جنگجو و دارای صفات و اخلاق جوانمردان بوده و روش های خاص در زندگانی داشته اند و گاه به قصد ایجاد آشوب و اطمینان علیه حمکرانان بیگانه قیام کرده و گروه عیارپیشه گان را بوجود آورده اند، یعقوب بن لیث صفار نیز از گروه عیاران بود و به یاری عیار پیشه گان سلسله صفاری را تاسیس کرد." شاید بتوان با توجه به توانمدندی های فردی شعبان جعفری، بخش هایی از ویژگی های فردیش را در این تعریف دید اما منحنی زندگی گذشته شعبان جعفری در بالا نشان می دهد که او هیچ گاه مدعی یک آرمان انسانی و سیاسی نبوده است و با توجه به ویژگی های فردی وی مورد بهره برداری سیاسی و ابزاری واقع شده است. خودش در این مورد می گويد:(22)
"هيچ‌وقت سياسی نبودم....". و تا ۲۴ سالگی اصلاً "نمی دونستم شاه چيه، مصدق چيه، داستان چيه...".... "ما اصلاً نمی دونستيم سياست و اين حرفها چيه. سرمون تو كار خودمون بود... اينا خودشون اين بساطو برای من درست كردن".
از این رو به کار بردن صفت عیار، با واقعیت شخصیت متناقض او هم خوانی نداشته و یک نتیجه گیری غیرعلمی و دارای منافع مشخص سیاسی به منظور مشروعیت بخشیدن به کودتای 28 مرداد است.
نمونه ای دیگر از این تحلیل ها اما با واقع بینی بیشتر، نگاه مسعود بهنود است که بر وجه لوتی منشانه شعبان جعفری تاکید دارد، این نگاه را مرور می کنیم : (23)
" مرگ وى در روز ۲۸ مرداد همزمان باسالگرد كودتائى كه نام وى را مشهور كرد، پايان زندگى پرماجراى يكى از بازيگران سال هاى پر آشوب سياسى تاريخ ايران بود، روزگارى كه هنوز روابط سنتى در محلات وجود داشت و لوتيان و زورخانه كاران، محلات را مى گرداندند و از همين رو حكومت ها ناگزير به پذيرش نفوذ آنان بودند و در مقاطع لازم از آنان و گروه هاى فشارى كه تشكيل مى دادند به نفع خود بهره مى بردند."به کاربردن کلمه لوتی با توجه به مفهوم چند پهلوی آن، نیازمند یک بررسی دقیق تر از تغییر محتوایی این کلمه در تاریخ معاصر ابران است.
لوتی به طورجامعه شناسانه "باند یا دسته" ای ( Catégorie sociale) از افراد اجتماع را نمایندگی می کند که ریشه ای بسیار تاریخی در جامعه سنتی ایران دارد. روی کلمه "باند یا دسته" بجای یک " قشر یا لایه" تا کید می شود زیرا این کلمه با واقعیت عملکرد این افراد از "منظرجامعه شناسی خرد" در تهران و سایر شهرهای بزرگ همخوانی دارد.
" لوتی" به عنوان یک نهاد سنتی، ریشه در تاریخ و فرهنگ ایران دارد و تا ظهور دولت به مفهوم مدرن و امروزی آن (یکی از دستاوردهای انقلاب مشروطیت پیدایش مفهوم دولت بود که ملت و مرزهای جغرافیایی مشخص را نمایندگی می کرد) تضمین لازم را برای امنیت در محله برآورد می کرد. لوتی سمبل یک نوع اخلاق جوانمردی و دفاع از کسانی است که مورد ظلم واقع شده بودند ولو اینکه در مواردی اشتباه و یا لغزش فردی از آنان دیده می شد. درمجموع جامعه با دید اغماض به آنان می نگریسته است. علیرغم این، "لوتی" یک نهاد سنتی پذیرفته شده در ایجاد امنیت در روستا و شهرها بوده است.(24)
اما پس از انقلاب مشروطیت، با ایجاد نهادهای دولتی، پلیس و ژاندارمری و به ویژه مدرنیزاسیون صوری و اتوریتر از بالا و نه پایین به نقش "امنیتی" لوتی پایان داده شد. اما این تصویر از لوتی در دوران سلطنت پهلوی دستخوش تغییرات جدی محتوایی گردید و ضمن رسوب جنبه های مثبت لوتی از بعد فرهنگی، اساسا یک تصویر اجتماعی منفی را با خود به همراه آورد که در روند تغییرات بعدی جامعه، جای خود را به "لات" داد. "لات" به افرادی گفته می شود که در قهوه خانه و یا در گذر محله پرسه می زند و عموماً از روی دوش دیگران امرار معاش می کنند. نحوه حرف زدن، بیکاری مزمن، پرسه زنی و وارد منازعات محله شدن مهم ترین ویژگی های یک "لات" است که در اکثر موارد مغازه داران محل با دیده اغماض به آنان نگاه می کنند. در بعضی از محله های جنوب شهر که تعداد آنان زیاد بوده و عموماً به درگیری های محلی بین افراد دامن می زدند پلیس ناچار بوده در یک "همآهنگی و سکوت ضمنی" آنان را تحمل نموده و پذیرش ضمنی آنان را قبول کند زیرا تعدادی از آنان به دلیل دارا بودن "کاریسم" و سوار بودن بر یک شبکه سنتی، توان بسیج اجتماعی را داشتند. از این رو در مواقعی که حاکمیت دچار بحران بود از این افراد استفاده ابزاری می کرد. آیا این مفهوم از"لات" که استحاله کلمه لوتی در گذر زمان است با واقعیت شخصیت شعبان جعفری درمقطع کودتا همخوانی بهتر ندارد؟
بنابر این به کاربردن کلمه "لوتی" را با توجه به پایان یافتن نقش اجتماعی این مفهوم از انقلاب مشروطیت، بیان کننده واقعیت وجودی شخصیت شعبان جعفری نیست و فکرمی کنم مدلی که در زیر پیشنهاد می شود با واقعیت زندگی وی همخوانی بیشتر داشته باشد.
5- هویت جامعه شناسانه "معلق" با فقر شدید فرهنگی
پیربوردیو،(Pierre Bourdieu) جامعه شناس فقید فرانسه، در مقاله خویش تحت عنوان "توهم زندگی نامه ای" (Illusion biographique) هنگامی که به تحلیل جامعه شناختی ادوار مختلف زندگی کنش گران اجتماعی می پردازد، در متد کار، محقق را از هر گونه "داستان سرایی" های متداول قهرمان پرورانه در رمان و زندگی نامه شخصیت ها و مبارزان سیاسی و یا کپی برداری های پلیسی، عاشقانه و جنایی برحذر می دارد و به ویژه به پرسش کنند گانی نهیب می زند که تلاش دارند باسئوالات جهت دارن شان دهند که زندگی داستانی است از مجموعه جدانشدنی حوادث یک "من فردی" و شناسنامه ای به تعبیر "کانت"، که قهرمان داستان با زرنگی و تیزهوشی بی نظیری طبق یک برنامه از پیش تعیین شده، زندگی خود را در چهارراه های دشوار اجتماعی رقم می زند.(25) این نحوه نگاه به زندگی کنش گران سیاسی، که یک اراده گرایی افراطی(Volontarisme) را نمایندگی می کند، بازتابی از یک درک عامیانه(Sens commun)، عرفی و خطی از"خط سیر زندگی "(Trajectoire) است که مانند یک خط مترو، فقط اول و آخرخط دیده می شود بدون اینکه به شبکه پیچیده ای توجه شود که خطوط مترو بر روی آن تعبیه شده است. آنچه که در ذهن محقق در پس زدن این درک عامیانه از زندگی سنگینی می کند خداحافظی با یک ادراک ایستا و شناسنامه ای از زندگی فعالین سیاسی است. به عنوان یک نهاد اجتماعی کهن، همه افراد یک اسم کوچک دارند و یک نام خانوادگی که "نام خاص" است. این "نام خاص" علیرغم "مسافرت" در حوزه های(Champs) گوناگون (بر دار مکان) و در مقاطع زمانی متفاوت(بر دار زمان)، اما در درک عامیانه به عنوان "یک نقطه ثابت در یک جهان متحرک" تعریف می شود که در نهایت یک هویت اجتماعی واحد و پایدار به فرد می دهد که دیگران به وی این گونه نگاه می کنند. "بوردیو" معتقد است این هویت اجتماعی ایستا با هویت زیست شناختی یکی می شود و در نهایت در کنار "اسم خاص" به امضای فرد ختم می گردد که مبین پذیرش حقوقی و اجتماعی این هویت در تمام ادوار بعدی زندگی اوست.
با این مقدمه متدیک در روش کار، دو مدل مورد مطالعه واقع شده بالا از یک ضعف روش شناسی رنج می برد که در کانون آن، شخصیت شعبان جعفری متناسب با تغییرات در بر دار زمان و مکان به طور پویادیده نمی شود. پس اگر دو مدل فوق را قبول نداریم واقعیت شخصیت وی چیست؟ و چگونه باید از این کلاف سر در گم رهایی جست؟
در ابتدا ذکر این نکته ضروری است که ورود به وادی سیاست، به تعبیر"وبری" کلمه، خواه به مفهوم : " فعالیت سیاسی برای امرار معاش و گذران زندگی " و یا خواه به مفهوم" فعالیت سیاسی برای تحقق یک آرمان انسانی و اجتماعی" بدون داشتن "سرمایه های چندگانه" ناممکن است. (26)
وادی سیاست تنها حوزه ای است که نمی توان بدون توانمندی های اجتماعی و فردی "چند جانبه" وارد آن شد. این وادی به دلیل خصلت پیچیدگی و سیال آن، نیازمند افرادی است که مجموعه ای از دارائی های فردی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خویش را در یک فرآیند زمانی در بانک شخصیت خود به ودیعه گذاشته باشد.
شعبان جعفری به دلیل برخورداری از یک کاریسم فردی بالا(تنومند، شرور، حاضرجواب و سابقه زندان)، مهارت فوق العاده در ورزش باستانی(دارا بودن رتبه قهرمانی)، توانمندی اجتماعی در بسیج افراد حول وحوش خود در چارچوب"مرید و مرادی و مرشد بازی" و"نوچه پروری" و در نهایت دارا بودن روابط نزدیک با جناح ارتجاعی روحانیت به رهبری کاشانی و..".سرمایه" نسبی قابل توجهی در خود قبل از کودتا جمع نموده بود که چشم کودتا گران را به خود خیره نمود و توانست با کمک آنان سرمایه خویش را به راحتی به وادی سیاست انتقال دهد. از آن رو سخن از " انتقال سرمایه" به وادی سیاست می شود که وی به استناد خاطراتش اساساً تیپ سیاسی نبوده است: (27)
"....مرتب با توده ايا مبارزه و زد و خورد می كرديم، كار ديگه‌ای نبود بكنيم.....{زیرا توده ایها}........مرگ بر شاه و زنده باد استالين می گويند....{آیت الله کاشانی} به همون می گفتن، اينا مذهب ندارن، آيين ندارن، قرآن رو نمی شناسن، خدا رو نمی شناسن، هيچي‌رو. خب ما می رفتيم دنبال كار اينا....".
شعبان جعفری برای اولین بار در سال 1326 شمسی، با ایجاد اغتشاش در تئاتر فردوسی، در نمایش « مردم » به کارگردانی عبدالحسین نوشین، برای حاکمیت ثابت نمود که برای ایجاد اخلال و ترس فردی توانمند و قابل اتکا است و به راحتی می تواند مورد استفاده ابزاری قراربگیرد زیرا به دستور اداره آگاهی و حتی با گرفتن پول و تشویق نامه مدتی از تهران به لاهیجان فرستاده شد. در آنجا ضمن اداره زورخانه ای یک سال بعد به تهران بازگشت داده شد.
انتقال "سرمایه های چند جانبه" به وادی سیاست کاری بسیار پیچیده است که همگان را یارای ورود به آن نیست و به مجموعه پارامترهایی مربوط می شود که کنش گران سیاسی در رقابت با یکدیگر برای تصاحب قدرت سیاسی به قول "بوردیو" در یک "حوزه مشخص" با هم به تقابل، جنگ امواج وصف آرایی مشغول اند. (28).
باید تاکید نمود انتقال" سرمایه" از حوزه های دیگر به سیاست بحث پیچیده و بغرنج "رقابت" کنش گران سیاسی را در فضای اجتماعی پیش می کشد که ورود به آن خارج از ظرفیت این مقاله است. اما باید تاکید نمود ازروز 29تیرماه 1332 که سرلشگر زاهدی به عنوان عنصر کلیدی در هدایت پروژه کودتا، با ساده انگاری مصدق از تحصن خارج شد کودتاگران توانستند با به کارگیری انواع مختلف "سرمایه" از رقیب اصلی خود دکتر مصدق پیشی گیرند. چنین به نظرمی رسد که نقش عناصر و نیروهای "معلق" که هیچ گونه جایگاه تثبیت شده واقعی به طور جامعه شناسانه در دوران گذار نداشته اند و توسط شعبان جعفری و بخش ارتجاعی روحانیت نمایندگی می شد به کمک کودتاگران شتافت و به عنوان" پوش اجتماعی"، حتی ضعیف و ناقابل به نسبت قیام سی تیر1331، که شاه شدید به آن نیازداشت، در"رقابت" نقش مکمل را بازی نمود. از این رو به کار بردن لفظ قیام با تعریفی که در علوم اجتماعی از این واژه سراغ داریم در مورد کودتای 28 مرداد، بیشتر سیاسی است تا برخاسته از یک درک و دریافت علمی از واقعیت رویداد 28 مرداد.
در واقع نقش شعبان جعفری و"باند" اطراف وی، به تعبیر بسیار زیبای این کلمه توسط اریک هابزبام"( E.J.Hobsbawm) در اثر کلاسیک وی "باندها" (Les bandits)، (29) به عنوان پوش اجتماعی برای مشروعیت بخشیدن به کودتا بعد دیگری از شخصیت وی را به نمایش می گذارد که در جامعه شناسی از آن تحت عنوان "ایست گرایی" و یا به تعبیر دقیق تر" پس افتادگی فرهنگی" نام می برند. بدین مفهوم " هنگامی که یکی یا بعضی از عنصرهای فرهنگی یک جامعه دگرگون شود، به ناگزیر تناسبی که بین آن عنصر و عنصرهای دیگر برقرار است، از میان می رود و در نتیجه پس افتادگی فرهنگی(Cultural lag) پدید می آید. پس افتادگی فرهنگی که یکی از نکته های مهم پویایی شناسی فرهنگی است، بر عقب ماندن نسبی یک عنصر فرهنگی از عنصر فرهنگی دیگر اطلاق می شود و این عقب ماندن نسبی یک عنصر یا معلول مداخله عمدی انسان و یازاده کندی سیر خود آن عنصر است"(30)
ازا بتدای روی کار آمدن دکتر مصدق، برخی از گروه های اجتماعی حاکم که از امتیازات فراوان برخوردار بودند، حفظ وضع موجود(Status quo) رامی خواستند و هر تغییری را دشمن خود می پنداشتند. این قبیل گروه ها به قول وب لن(Veblen)، جامعه شناس آمریکایی، "همواره با تبلیغ و دروغ و فریب، منافع خصوصی خود را به صورت مصالح مقدس عمومی جلوه می دهند و توده مردم را به پاسداری آن ها و مخالفت با تغییر وضع موجود اغوا می کنند." (31)
در کانون این گروه های حاکم تعدادی از امرای ارتش قرارداشتند که برای درک چگونگی این تشویش و نگرانی آنان و نیز نحوه برنامه ریزی و اجرای روز به روز آن، خاطرات اردشیر زاهدی، فرزند سپهبد کودتا چی، در بخشی از کتاب تحت عنوان" پنج روز بحرانی" خواندنی است. با خواندن این خاطرات و نیز خاطرات "افسوس گرایانه"(Nostalgique) ثریا پهلوی، دومین همسرشاه، به خوبی می توان " پس افتادگی فرهنگی" را در قشر ممتاز سلطنت به خوبی یافت.
متاسفانه شعبان جعفری در بستری از یک عقب ماندگی فرهنگی شدید فردی، هم چنانکه درزندگی نامه اش مرور کردیم، به طور جامعه شناسانه نماد "باند ودسته ای" در مقطع کودتا است که به دلیل اینکه جامعه در دوران گذار بسر می برد و به دلیل اینکه قشر و لایه ای که این باند به آن تعلق داشت، درفقدان سیاست های رادیکال اجتماعی و سیاسی مصدق نتوانسته بود سخنگو و نماینده خود را بیابد ، به حالت "معلق و لرزان" در جستجوی یک ناجی بود که به وی یک موقعیت اجتماعی جدید بخشد تا بتواند در بستری از تخصص در ورزش باستانی، نقش خویش را در چارچوب دولت کودتا ایفا نماید. باشگاه وی پس از کودتا چنین موقعیت اجتماعی را بوی بخشید و صفحه جدیدی در زندگی وی گشود که بررسی آن خارج از حدود این مقاله است.
داستان بررسی جامعه شناسانه اقشار و لایه های عقب مانده جامعه که به صورت "سیال ومعلق" درمقاطعی که جامعه ایران دچار بحران سیاسی است، یک بار دیگر در جریان انقلاب سال 1357 نیز تکرار شد که در مداری بسیار بالاتر و اسفناک تر خمینی از آن استفاده ابزاری و سرکوبگرانه نمود. بدین معنی که سه قشر بی هویت و سرگردان یعنی دهقانان فاقد زمین و بی سواد، اقشار دون پایه درحاشیه شهرهای بزرگ و سرانجام لایه های مذهبی سنتی به دلیل عدم دارا بودن موقعیت تثبیت شده از نظر اجتماعی، در جستجوی یک ناجی بودند تا به اساسی ترین مشکل آنان یعنی هویت اجتماعی پاسخ داده شود و خمینی تنها رهبری بود که توانست بخش مهمی از آنها را جذب نموده و در نهادهای سرکوبگر خود سازماندهی نماید و بخش علنی آن تحت عنوان حزب الله و بسیج به صورت چماق داری در حمله به دفاتر احزاب و گروه های سیاسی و نیز میتیگ ها ی آنان به کار گرفته شود. (32)
بنابراین با توضیحات فوق شاید بتوان نتیجه گرفت شعبان جعفری پدرخوانده قشری است که درست 25 سال پس از کودتای 28 مرداد در ابعادی به مراتب وحشتناک تر توسط خمینی تحت عنوان حزب الله باز تولید شد و در روند اداری خویش به صورت چماقداری دولتی تاکنون ادامه دارد.
نتیجه گیری
مقاله بااین سئوال آغازشده بود:
آیا آن طوریکه در فهم عمومی جاافتاده است شعبان جعفری واقعا آدم" بی مخ " بوده و هیچ گونه توانمندی اجتماعی نداشته است؟ آیا می توان او را در قشر لمپن ها جا داد؟
اگر جواب این سئوال منفی است آیا می توان وی را درردیف "عیاران "و "لوتی" ها قرار داد؟
در پاسخ به این سئوالات دو نظریه رایج را مورد بررسی قرار دادیم. در نظریه لمپنیسم آنچه که درمورد بیوگرافی زندگی شعبان جعفری در طیف یک دسته از نویسندگان چپ دیده می شود، یک نگرش ایستا، منفی و یک "خطی" تحت عنوان "شعبان بی مخ" لمپن- چماقدار است که قبل از اینکه یک تصویر درست از واقعیت شخصیت او با شد، یک تسویه حساب سیاسی با اردوی سلطنت طلبان است.
در نقطه مقابل، کسانی که تلاش دارند در یک درک ایستا ولی مثبت گرایانه وی راعیار و لوتی و.. نشان دهند، فراموش کرده اند که "خط سیر زندگی" وی تا مقطع کودتا چنین نتیجه گیری را اجازه نمی دهد و پس از کودتا هم، فعالیت وی در چارچوب "باشگاه جعفری" در جهت تحکیم و تثبیت رژیم شاه بوده است. عیاران و پهلوانان واقعی، از رستم گرفته تا جهان پهلوان تختی، همواره در کنار ستمدیدگان و محرومان بوده اند و از کرنش درقبال قطب های قدرت ابا داشتند و زندگی ساده خود را برجلال و شکوه ظاهری دربار پادشاهان ترجیح می دادند. عبدالحسین زرین کوب در"کوچه رندان"، معتقد است نه فقط نزد زهاد و علما این ارتباط با حکام مایۀ آلودگی تلقی می شد آزاداندیشان هم از آن، به عنوان چیزی که وقت و فکر را پریشان می دارد، دوری می کردند و حافظ در چنین احوالی بود که " صحبت حکام" را" ظلمت شب یلدا" می خواند.(33). بنابر این سر ساییدن شعبان جعفری در آستان شاه، که ریشه در روح عامه دارد در ادبیات به عنوان تسلیم شدن به جلال و قدرت است که مورد تقبیح رندان و عرفا بوده است.
پس از نقد این دو نگاه نشان دادیم شعبان جعفری را باید به طور جامعه شناسانه در چارچوب دوران گذار و "بحران" ایجاد شده در جامعه ایران در مقطع کودتا مورد مطالعه قرار داد که مهم ترین خصایص جامعه شناختی آن را برشمردیم. او نماینده قشر و لایه ای ازجامعه ایران در مقطع کودتا بود که از آغار به حکومت رسیدن مصدق به دلیل" لرزان و معلق بودن" این لایه در"بازی" تعادل قوای نیروهای کنش گرسیاسی در"حوزه" تسلط بر اهرم های قدرت سیاسی، در جستجوی یک ناجی و سخنگو، مورد استفاده ابزاری بخش های رو به عقب جامعه قرارگرفت. این بخش ها (تعدادی از امرای ارتش، دربار، فئودال ها، بخش ارتجاعی روحانیت) به دلیل "پس افتادگی فرهنگی" فاقد توان رقابت دمکراتیک با نمایند گان بخش های مدنی جامعه بودند و در نتیجه با سرکوب و بسیج عناصری چون شعبان جعفری به عنوان "پوش اجتماعی"، قدرت راقبضه نمودند. سرشت استبدادی طولانی مدت جامعه ایران، فقدان نهادهای مدنی استوار و سرانجام عدم انجام رفرم های رادیکال ساختاری از جانب مصدق موجب شد که "ایست گرایان" اجتماعی برای دفاع از منافع طبقات ممتاز نتوانند با سایر بخش ها خود را همساز سازند. زیرا دگرگونی یک عنصر با سرعت یکسانی در عنصرهای دیگر منعکس نمی شود، بلکه هر عنصری مطابق مختصات خود و به نسبت رابطه ای که بین آن وعنصر دگرگون شده برقرار است با سرعت معینی تغییر می کند. از این رو هر یک از عنصرهای فرهنگی یک جامعه برای آن که به عنصر تغییر یافته برسند و با آن همسازی یابند، به مدت زمانی که البته در مورد همه آنها برابر نیست، نیازمندند". پس افتادگی فرهنگی" از اینجا متولد می شود (34) و شعبان جعفری نماد ابن فقر فرهنگی است.
سایه دولت کودتای سپهبد زاهدی مثل یک کابوس گران بر جامعه ایران توسط تیپ هایی چون شعبان جعفری شوم بود و ناهموار. تهران از ترس اوباش و نوچه های وی در بهت فرو رفته بود و با حمله به مخالفین و دگراندیشان، چماقداری به نام وی در خاطره جمعی ایرانیان حک شد که بعد ها حزب الله در مداری جدید تحت حاکمیت خمینی باز تولید نمود.
سپاسگزاری در نوشتن این مقاله از کمک دوستان گرامی زیر برخوردار بودم که صمیمانه از آنها سپاسگزاری می کنم.
1- دوست گرامی محمدعلی نژاد از کلن در معرفی برخی منابع با من همراهی نمود.
حسن ابراهیمی در ویرایش مقاله و نیزطرح نکات محتوایی مثل همیشه یاور من بود-2.
منابع:
1- کیهان لندن، شماره 1120، پنج شنبه 2 شهربورماه 1385خورشیدی، 24 اوت 2006 میلادی، صفحه: 15.
2-هما سرشار، خاطرات شعبان جعفری. چاپ دوّم ، لوس آنجلس، نشر ناب، بهار 1381، صفحه :213
3- مسعود بهنود، شعبان جعفری، مرگ روز 28 مرداد، روزنامه نیمروز، شماره 896، جمعه سه شهریور 1385خورشیدی
4- هما سرشار، خاطرات شعبان جعفری، منبع ذکرشده، صفحه: 24.
5- هما سرشار، خاطرات شعبان جعفری، منبع ذکرشده، صفحه: 24.
6- خیراندیش، کیهان لندن، شماره 1121، پنج شنبه 9 شهربورماه 1385خورشیدی، 31 اوت 2006، صفحه 8
7- هما سرشار، خاطرات شعبان جعفری، منبع ذکرشده، صفحه:47-60
8- کیهان لندن، شماره 1120، منبع ذکرشده، صفحه: 15.9
9- خیراندیش، کیهان لندن، شماره 1121، منبع ذکرشده، صفحه: 8.
10- هما سرشار، خاطرات شعبان جعفری، منبع ذکرشده، صفحه:161-165
11- حسین مکی، کودتای 28 مرداد و رویدادهای متعاقب آن، تهران، چاپ اول، انتشارات علمی، صفحه: 140 12- خیراندیش، کیهان لندن، شماره 1121، منبع ذکرشده، صفحه: 8.
13- مسعود بهنود، شعبان جعفری، مرگ روز 28 مرداد، روزنامه نیمروز، شماره 896، جمعه سه شهریور 1385خورشیدی
14-Michel Dobry, Sociologie des crises politiques, la dynamique des mobilisations multisectorielles, Paris, Référence, 1992, p.141-143.
15- به تازگی کتابی تحت عنوان خاطرات اردشیر زاهدی به بازار آمده که توسط دوستش آقای احمد احرار ویراستاری شده است. در این خاطرات زاهدی به جای کودتا از قیام 28 مرداد نام می برد. گرچه از آقای احرار انتظار نمی رفت که دست به تحریف تاریخ بزند ولی باثبت فعالیت های اردشیر زاهدی از ابتدای خروج پدرش از تحصن درتاریخ 29 تیرماه 1332 به خوبی می توان چگونگی پروژه کودتا را روز به روز از زبان توطئه گران علیه حکومت دکتر مصدق شنید. اردشیر زاهدی یکی از پادوهای ارتباطی پدرش با دوستانش در سیا و دربار و تعدادی از امرای بالای ارتش بود که به اعتبار"دروغگو کم حافظه است"، درموارد زیادی چگونگی رابطه شخصی اش را با عوامل آمریکایی در ایران توضیح می دهد. برای مطالعه ر.ک.ب :
15- اردشیر زاهدی، خاطرات اردشیر زاهدی، به ویراستاری احمد احرار، آمریکا، انتشارات ایبکس، بهار 2006، 1385خورشیدی، صفحه : 169-199 و نیز ر.ک.ب : La princesse Soraya, Le palais des solitudes, Edition, J’ai lu Paris.
16- برای مطالعه خاستگاه اجتماعی مصدق ر.ک.ب : یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس آوری و محسن مدیر شانه چی، تهران نشر مرکز، چاپ نهم 1384، صفحه : 229
17- اسد سيف، سایت اینترنتی آنلاین ، پنجم فوريه ۲۰۰۳. وی تعریف لمپنیسم را استناد به کتاب علی اكبراكبری تحت عنوان "لمپنيسم" نموده است این کتاب در سال ۱۹۹۱ در خارج از كشور تجدید چاپ شد.
18- برای مطالعه رابطه جرم و نوع مجازات و حکم صادرشده علیه مجرومین ر.ک.ب : میشل فوکو، مراقبت و تنبیه، تولد زندان، مترجمان: نیکو سرخوش، افشین جهاندیده، تهران، نشر نی، 1384، صفحه :54-84
19- هوشنگ وزيرى، مردی از طايفه عياران، صفحه فرهنگ و دانش، كيهان پنجشنبه ۳۱ ژوئيه ۲۰۰۲.
20- هما سرشار، خاطرات شعبان جعفری. چاپ دوّم ، لوس آنجلس، نشر ناب، بهار 1381، صفحه : 228-245
21- حسن عمید، فرهنگ عمید، تهران، چاپ دهم؛ انتشارات امیرکبیر، جلدسوم، 1384، صفحه : 1741
22- هما سرشار، خاطرات شعبان جعفری. چاپ دوّم، منبع ذکرشده، صفحه : 57،60،23
23 – مسعود بهنود، شعبان جعفری، مرگ روز 28 مرداد، روزنامه نیمروز، شماره 896، جمعه سه شهریور1385خورشیدی
24- برای مطالعه بیشتر در مورد رابطه لوتی و لات ر.ک.ب پایان نامه فوق لیسانس نگارنده تحت عنوان خاطرات پناهندگان سیاسی ایرانی درمورد حزب الله دردانشگاه نانتر در پاریس: Vahabi Nader, Le Hezbollah et la mémoire, les discours des réfugiés iraniens sur le Hezbollah, le mémoire de DEA, sous la direction de Didier Bigo, Université de Nanterre, septembre 1999
25- بوردیو در کارهایش تلاش دارد نشان دهد که زیر ساخت های اجتماعی در رفتار، گفتار و پندار عاملان اجتماعی تاثیر دارد و شدیداً از آن متاثر می شوند. تحلیل ساختاری پیر بوردیو با مفاهیم نظری جدیدی همراه است که به نام او ثبت شده است و فهم جامعه شناسی او بدون درک این اصطلاحات، ازجمله "عادت واره" ( Habitus) ، " حوزه "(Champ)و.. امکان ندارد. از نظر بوردیو یکی از وظایف مهم جامعه شناس که از ارکان روشنفکری او نیز هست، فهم و افشای این موارد ناپیداست، مواردی مانند بی طرفی دولت، بی طمعی دانشمندان، عینیت علم، معصومیت هنرو.. که طبیعی بودن، قطعیت و درستی ظاهری خود را مدیون ساختارهایی هستند که در یک کلام نظام باز تولید نامیده می شود. ر.ک. به Pierre Bourdieu, Raisons pratiques : sur la théorie de l'action (نظریه کنش، دلایل عملی و انتخاب عقلانی) ترجمه مرتضی مردیها، تهران، نقش و نگار، 1380، صفحه :109-120
26- ماکس وبر ، دانشمند و سیاستمدار ، ترجمه احمد نقیب زاده ، تهران ، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران ، خرداد1368، صفحه 116 و نیز مراجعه شود به مقاله نویسنده تحت عنوان : مرزهای اخلاقی" استتار" سیاسی جنایت علیه بشریت در جستجوی ریشه های مواضع پراگماتیک اپوزیسیون در سایت اینترنتی دیدگاه
27- هما سرشار، خاطرات شعبان جعفری. چاپ دوّم، منبع ذکرشده، صفحه : 107 و 86
28- پیر بوردیو، نظریه کنش، دلایل عملی و انتخاب عقلانی، منبع ذکرشده، صفحه :46-78
29-E.J. Hobsbawm , Les bandits ,traduit de l’anglais par J. Rospars, Paris, La Découverte,1999,p.7_17
30- آگ برن و نیم کوف، زمینه جامعه شناسی، اقتباس : ا.ح. آریان پور، تهران، انتشارات نگاه، 1380، صفحه: 433اسد سيف، سایت اینترنتی آنلاین ، پنجم فوريه ۲۰۰۳.
31- آگ برن و نیم کوف، زمینه جامعه شناسی، اقتباس : ا.ح. آریان پور، منبع ذکرشده، صفحه : 432
32- برای مطالعه عمیق تر درمورد چگونگی پیدایش نیروهای سرکوبگر رژیم ، مراجعه شود به مقاله دیگر نگارنده تحت عنوان : جامعه شناسی تعریف تبعیدی سیاسی قسمت سوم : نیروهای اجتماعی سرکوب، سایت اینترنتی دیدگاه و بولتن
33- دکتر عبدالحسین زرین کوب، از کوچه رندان، درباره زندگی و اندیشه حافظ، تهران، انتشارات سخن، 1377، صفحه: 46
34- آگ برن و نیم کوف، زمینه جامعه شناسی، اقتباس : ا.ح. آریان پور، منبع ذکرشده، صفحه: 433
_______________________
دکتر نادر وهابی این مقاله را برای چشمان بیدار فرستاده اند.
